ટેલિવિઝન લુપ્તતાને આરે ?

હમણાં સુધી કોઈ નાગરિકની સેટલ થવાની સામાજિક વ્યાખ્યા શું હતી ? ઘરનું ઘર અને એ ઘરમાં ટીવી, સોફા સેટ અને પોતાની એક કાર. ટેલિવિઝન ઘરના અસબાબ માટે જ નહીં પણ જિંદગીની ગાડી યોગ્ય પાટા પાર ચાલે છે તેવી અનુભૂતિ કરવા માટે મહત્ત્વનું હતું. સારો ટેલિવિઝન સેટ પરિવારની સમૃદ્ધિની નિશાની ગણાતી હતી. સવારે છાપું અને આખો દિવસ ઘરમાં ટીવી નિશ્ચિન્ત જિંદગી માટેના આવશ્યક ઘટકો કહેવાય. 

માણસને બાકીની દુનિયા સાથે જોડતા જે પાયાગત આવિષ્કારો થયા તેણે દુનિયા બદલી છે. અખબાર, રેડિયો, ફિલ્મ, ટેલિફોન અને ટેલિવિઝન. કોમ્યુનિકેશનના આ વન-વે કે ટુ-વે સાધનો ઉપર માનવજાત આધાર રાખતી થઈ ગઈ. રોજબરોજના વ્યવહારો અને બિઝનેસ પણ કોઈને કોઈ રીતે આ ચાર-પાંચ ઘટકતત્ત્વોને સહારે ચાલતા. પણ હવે સમયે અણધાર્યો વળાંક લીધો છે, અખબાર અને રેડિયો હજુ પ્રસરી રહ્યા છે પરંતુ ટેલિવિઝન ? દિનપ્રતિદિન ટેલિવિઝન નામનું ઇડિયટ બોક્સ લુપ્તતાની કગાર તરફ કેલાઈ રહ્યું છે. 

પ્રાચીન કાળમાં જનતા સુધી સમાચાર પહોચાડવા માટે ચાર રસ્તા ઉપર રહેલા પથ્થરો ઉપર કોતરણી કરવામાં આવતી. ચાઇનાએ પેપીરસ છાલમાંથી કાગળ બનાવવાનું ચાલુ કર્યું અને સામંતશાહી યુગની ઢંઢેરાપ્રથા બંધ થવા લાગી. પંદરમી સદીમાં ગુટેનબર્ગે છાપખાનાની શરૂઆત કરી પછી સમાચાર અને વિચારના પ્રચાર અને પ્રસારનું એક સશક્ત માધ્યમ શરૂ થઈ ગયું. યુરોપ અને એશિયામાં અખબારોની વણથંભી શરૂઆત થઈ ગઈ. અખબારે અમરત્વ મેળવી લીધું.

રેડિયો તરંગોની શોધ થયા પછી ટ્રાન્ઝિસ્ટર રેડિયો ઘરે ઘરે આવવા લાગ્યા. રેડિયો પણ આજે એન્ટિક આઈટમ તરીકે અને શોખની વસ્તુ તરીકે ખૂબ વેચાય છે, કારમાં સંભળાય છે. ફોટોગ્રાફીની શોધે તો દુનિયાને ખરેખર નાની કરી નાખી. સ્ટીલ ફોટોગ્રાફી અને વીડિયોગ્રાફીએ દૂરસુદૂરના ગ્રહો-ઉપગ્રહોને પણ ઘરના દિવાનખંડમાં ફરતા કરી દીધા. પરંતુ ટેલિવિઝનને આ દુન્યવી શક્તિએ અમરત્વના આશીર્વાદ આપ્યા હોય એવું લાગતું નથી. માણસ ઉત્ક્રાંતિના ચાકડે ચાલીને આગળ નીકળી જશે અને ટીવી પાછળ રહી જશે એ વાત નક્કી છે. 

ટેલિવિઝનનો જમાનો હવે અસ્ત પામી રહ્યો છે તેની સીધી સાબિતી છે. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછી દુનિયાનું ચક્કર એક ધરી પર ફરવા લાગ્યું. એ ધરી તરફ આખી માનવજાત જુએ અને પોતાના જન્મથી લઈને મરણ સુધીના નિર્ણયો લે. એ ધરીનું નામ છે જાહેરાત ઉર્ફે એડવર્ટાઇઝમેન્ટ. બાળકને કઈ હોસ્પિટલમાં જન્મ આપવો એ નિર્ણયથી લઈને વડીલના મરણ પછી શાંતિસભા કયા હોલમાં રાખવી ત્યાં સુધીના દરેક નિર્ણય જાહેરાતો ઉપર જ લેવાય છે.

જાહેરાતોની માનવજાત ગુલામ છે અને આ જાહેરાતો આપતી કંપનીઓ પોતાનું માર્કેટીંગ બજેટ ટેલિવિઝનમાંથી દર વર્ષે નહીં પણ હવે તો દર મહિને ઘટાડી રહી છે. સાયકલથી લઈને સ્કૂટી અને અગરબત્તીથી લઈને રોકેટ બનાવતી કંપનીઓ પોતાના માર્કેટિંગ ડિપાર્ટમેન્ટને ટેલિવિઝન સિવાયના માધ્યમો ઉપર જાહેરાત આપવા દબાણ આપી રહી છે. ફેસબુક ઉપર દેખાતી જાહેરાત પણ આવી ગઈ. બસ, એક ટીવી ન આવ્યું. 

શું કામ ટીવી જુએ આજનું બાર-પંદર વર્ષનું ટીનેજર બાળક ? પરિવાર સાથે બેસીને મહાભારત સિરિયલનો સમય થાય એની રાહ જોવાના અને સિરિયલના એક એક એપિસોડ સાથે માણવાનો જમાનો ગયો. લોકોએ હવે મહાભારત જોવાનું બંધ નથી કર્યું પણ મહાભારતને ટીવી ઉપર જોવાનું બંધ કરી દીધું છે. તેની પાસે સેલફોન છે. સેલફોન ન હોય તો ટેબ્લેટ છે.

ટેબ્લેટ કરતા પણ મોટી સ્ક્રીનમાં જોવું હોય તો કોમ્પ્યુટર કે હોમ થિએટર છે. હાથમાં રૂપકડો મોબાઈલ ફોન છે. શહેરના મલ્ટીપ્લેક્ષ છે. ઇન્ટરનેટ બધું આંગળીના ટેરવે આપતું હોય તો ટીવીના રિમોટ ઉપર અંગુઠા કોણ મારે ? ટીવીના રિમોટ હવે એક સમયે થતી ઝપાઝપી માટે તરસી રહ્યા છે. ઘરની રોજિંદી થતી સફાઈમાં હવે ફનચરની સાથે ટીવીના રિમોટ ઉપર ચડતી ઘૂળ સાફ કરવાનો ઉપક્રમ પણ ગૃહિણીઓએ શરૂ કરી દીધો છે. 

ડિજિટલ માધ્યમો ખૂબ તાકાતવાન છે. કારણ કે તેમાં કસ્ટમાઈઝેશનની સવલત છે. માણસ મૂળતઃ ટોળાનું પ્રાણી પણ એ ટોળામાં ત્યારે જ ભળે જ્યારે એને ખતરો લાગતો હોય. ડાવનથી લઈને ઘણાં વિજ્ઞાાનીઓ આડકતરી રીતે એવું કહી ગયા છે કે માણસની ઉત્ક્રાંતિ એવી રીતે થઈ છે કે તે પેઢી દર પેઢી સ્વાર્થી બનતો જાય. ટેલિવિઝન સમૂહઆનંદનું માધ્યમ છે. પણ કર લો દુનિયા મુઠ્ઠી મેં - નો નારો લગાવતી આ જનરેશન નેક્સ્ટ, હથેળીમાં પોતાની અંગત સ્ક્રીન લઈને ફરે છે. એમાં એ પોતાની પસંદગીના વિડીયો જોવાનું પસંદ કરે છે. ઈન્ટરનેટ ઉપરની સાઇટો તેના ગ્રાહકને કેવી જાહેરાત બતાવવી એ પણ ચોક્કસ અલગોરીધમથી જાણી લે છે.