બોઇંગ, મુક્ત પતન અને જુઠ્ઠાણાં

- સિનેમા એક્સપ્રેસ- શિશિર રામાવત

- પ્લેનમાં નવી સિસ્ટમ ઇન્સ્ટોલ કરવામાં આવી, પણ બોઇંગના મેનેજમેન્ટે પાઇલટોને જાણ જ ન કરી. પરિણામ એવું ભયંકર આવ્યું કે... 

અમદાવાદમાં ૧૨ જૂને તૂટી પડેલા બોઇંગ ૭૮૭-૮ ડ્રીમલાઇનર પ્લેનમાં કોઈ ટેકનિકલ ક્ષતિ રહી ગઈ હતી કે નહીં તેની વિગતો આ લખાઈ રહ્યું છે ત્યાં સુધીમાં ભલે બહાર આવી ન હોય, પણ ભૂતકાળમાં બોઇંગ કંપનીએ કેવાં જૂઠ્ઠાણાં ચલાવ્યાં હતાં, ને કંપનીના સાહેબોની લાલચ તેમજ લાપરવાહીના પાપે કેવી રીતે સેંકડો નિર્દોષ પેસેન્જરો મોતને ઘાટ ઉતરી ગયા હતા તે દર્શાવતી ડોક્યુમેન્ટરી 'ડાઉનફોલ: ધ કેસ અગેન્સ્ટ બોઇંગ' નેટફ્લિક્સ પર જોવા જેવી છે. 

ડોક્યુમેન્ટરીની શરૂઆત થાય છે ગરિમા સેઠી નામની ભારતીય મહિલાથી. એનો પતિ ભવ્ય સુનેજા લાયન એર નામની ઇન્ડોનેશિયાની એરલાઇન કંપનીમાં પાઇલટ છે. ૨૯ ઓક્ટોબર ૨૦૧૮ની સવારે ૬.૧૦ વાગે જાકાર્તા એરપોર્ટથી એનું પેસેન્જર પ્લેન ટેકઓફ કરે છે. પ્લેન તો નવુંનક્કોર છે - બોઇંગ ૭૩૭ મેક્સ ૮. માત્ર એક જ કલાકની ફ્લાઇટ છે, પણ કોણ જાણે શું થાય છે કે ૧૩ જ મિનિટ પછી પ્લેન ભેદી રીતે સમુદ્રમાં ખાબકે છે. પ્લેનમાં સવાર થયેલા તમામ ૧૮૯ માણસો મોતને ભેટે છે. આ દુર્ઘટનાને હજુ પૂરા પાંચ મહિના પણ થયા નથી ત્યાં બીજી ભયાનક દુર્ઘટના બને છે. ઇથિયોપિયા એરલાઇન્સનું પ્લેન ટેકઓફ કર્યાની થોડી જ મિનિટોમાં તૂટી પડે છે. પેસેન્જરો અને ક્ મળીને તમામ ૧૫૭ માણસોનું તત્કાળ મોત થાય છે. આ કયું વિમાન હતું? એ જ - બોઇંગ કંપનીનું ૭૩૭ મેક્સ! એવિયેશન ઇન્ડસ્ટ્રી ધૂ્રજી ઉઠે છે. એક જ કંપની. બોઇંગ કંપની તો સૌથી સલામત પ્લેન બનાવવા માટે વિશ્વવિખ્યાત હતી, તો પછી ઉપરાછાપરી બબ્બે કારમી દુર્ઘટના બનાવાનું કારણ શું? 

બોઇંગ કંપનીની સ્થાપના થઈ હતી છેક ૧૯૧૬માં. કંપનીએ દાયકાઓ સુધી ઇનોવેશન અને ખાસ તો મુસાફરોની સલામતીને સર્વોચ્ચ પ્રાધાન્ય આપ્યું હતું. કંપનીમાં પ્લેન બનાવતા એન્જિનીયરોનો બોલ આખરી ગણાતો. કમબખ્તીની શરૂઆત થઈ, ૧૯૯૭થી. આ વર્ષે બોઇંગે મેકડોનેલ ડગ્લસ નામની બીજી એક મોટી અમેરિકન એરોસ્પેસ મેન્યુફેક્ચરિંગ કંપનીને ખરીદી લીધી. મર્જર થતાં જ રાતોરાત બોઇંગના સાહેબો બદલાઈ ગયા. મેકડોનેલ ડગ્લસના સીઈઓ હવે બોઇંગના સીઈઓ બની ગયા. માત્ર બોસ બદલાયા હોત તોય કશો વાંધો નહોતો, પણ આ તો ધીમે ધીમે કંપનીનું આખું કલ્ચર અને નીતિમૂલ્યો બદલાવા માંડયાં. એન્જિનીયરીંગ અને ઇનોવેશનનું સ્થાન જાણે નફા-નુક્સાનના આંકડા અને શેરના ભાવોએ લઈ લીધું. સાહેબલોકોએ ધડાધડ કોસ્ટ-કટિંગ કરવા માંડયું, સ્ટાફ ઘટાડવા માંડયો. ત્રણ વર્ષની અંદર કુલ ૨૦ હજાર કર્મચારીઓને કાઢી મૂકવામાં આવ્યા. ફ્લાઇટ સેફ્ટીની ચર્ચા કરતી વખતે હવે બજેટના આંકડા સામે રાખવામાં આવતા. મોકળાશભર્યા કમ્યુનિકેશનનું સ્થાન બાબુશાહીએ લઈ લીધું. આ સઘળી ગતિવિધિઓમાં એક સિસ્ટમ ખતરનાક વિલન બનાવીને ઉભરી આવી. તેનું નામ હતું - મેનુવેરીંગ કેરેસ્ટરિસ્ટિક્સ ઓગમેન્ટેશન સિસ્ટમ, ટૂંકમાં MCAS (એમકેસ).

ચૂપ રહો... ખર્ચ બચાવો

બન્યું હતું એવું કે બોઇંગ કંપનીની કટ્ટર હરીફ એવી એરબસ કંપનીએ  A320 નીઓ નામનું મોડલ માર્કેટમાં મૂક્યું હતું, જે ઈંધણની ખાસ્સી બચત કરી શકતું હતું. બોઇંગે ખરેખર તો A320 નીઓને ટક્કર આપે એવું નવું મોડલ ડિઝાઇન કરીને માર્કેટમાં મૂકવું જોઈતું હતું. પણ બોઇંગે કેવો શોર્ટકટ અપનાવ્યો? બોઇંગ ૭૩૭ના જે એન્જિન ઓલરેડી બની ગયાં હતાં એમાં જ જુગાડ કરીને થોડાઘણા ફેરફારમાં કરી નાખ્યા અને આ મોડલને નામ આપી દીધું - બોઇંગ ૭૩૭ મેક્સ!  આ મોડલના એરોડાયનેમિક્સમાં સૂક્ષ્મ પરિવર્તન આવવાને કારણે કોકપિટવાળો હિસ્સો સહજ રીતે ઉપરની તરફ રહેતો હતો, તેથી તેને કોમ્પેન્સેટ કરવા માટે બોઇંગે MCAS(એમકેસ) ઇન્સ્ટોલ કરી. એમકેસની સૌથી ખતરનાક સચ્ચાઈ આ હતી: આ સિસ્ટમ એંગલ-ઓફ-અટેક માપી શકતા એક જ સેન્સર પર મદાર રાખતી હતી. ધારો કે આ સેન્સરમાં કશીક ગરબડ થઈ ગઈ તો પત્યું. સૌથી ભયાનક વાત: પ્લેનમાં એક આખેઆખી નવી સિસ્ટમ ઇન્સ્ટોલ કરવામાં આવી છે તેની જાણ પાઇલટોનો કરવામાં જ ન આવી! શા માટે? પ્લેનની ડિઝાઇનમાં ફેરફાર થાય તો ખરેખર તો પાઇલટોને સિમ્યુલેટરમાં અને અન્ય રીતે નવેસરથી ટ્રેનિંગ આપવી પડે. આ વિધિ ખૂબ ખર્ચાળ અને સમય માગી લે તેવી છે. આટલો બધો સમય અને નાણું ખર્ચવા બેસો તો ત્યાં સુધીમાં હરીફ એરબસ કંપની આગળ ન નીકળી જાય! ઇન ફેક્ટ, આ નવા બોઇંગ ૭૩૭ મેક્સ મોડલનું માર્કેટિંગ જ એ રીતે કરવામાં આવ્યું હતું કે એરલાઇન્સ કંપનીઓએ પોતાના પાઇલટોને કશી નવી ટ્રેનિંગ આપવાની જરૂર જ નથી! આ આખું ભોપાળું બહાર આવ્યું ત્યારે સલી સલેનબર્ગર નામના એવિએશન ક્ષેત્રના હીરો પાઇલટે ફ્રસ્ટ્રેટ થઈને કહ્યું હતું કે, 'પાઇલટ પોતે જે પ્લેન ઉડાડવાનો હોય તેનો માસ્ટર હોવો જોઈએ.  કટોકટીમાં પ્લેનને કઈ રીતે બચાવવું એ વિશે તમે પાઇલટને જાણ સુધ્ધાં ન કરો તે કેવી રીતે ચાલે?'

પરિણામ? લેખની શરૂઆતમાં નોંધ્યાં તે ગમખ્વાર અકસ્માતો અને સેંકડો લોકોનાં મોત. પછી તો મોટાપાયે છાનબીન થઈ. બોઇંગના ઇન્ટરર્નલ ઇમેઇલ્સને જાહેર કરવામાં આવ્યા. આ ઇમેઇલ્સનું લખાણ વાંચીને કાંપી ઉઠાય છે. બોઇંગનો એક ટેકનિકલ પાઇલટ ઇન્ટરનલ ડિસ્કશન દરમિયાન સવાલ કરે છે: 'શું તમે તમારા પરિવારને ૭૩૭ મેક્સમાં બેસવા દેશો? હું તો ન બેસવા દઉં.' એક બાજુ ટેકનિકલ પાઇલટો નવું મોડલ ઉડાડતા પહેલાં સિમ્યુલેશન ટ્રેનિંગનો સતત આગ્રહ કર્યા કરતો હતો, પણ બોઇંગના સાહેબો ખર્ચ અને માર્કેટિંગ કમિટમેન્ટ્સનાં બહાનાં આગળ ધરીને સતત ના-ના કર્યા કરતા હતા.

સો વાતની એક વાત: બોઇંગના સાહેબો બરાબર જાણતા હતા કે ઉતાવળે બનાવી નાખવામાં આવેલા ૭૩૭ મેક્સ મોડલની ડિઝાઇન અને પાઇલટોને તેની તાલીમ તો શું જાણકારી સુધ્ધાં ન આપવાની બદમાશી અત્યંત જોખમી અને જીવલેણ સ્થિતિ પેદા કરી શકે છે, પણ તેઓ ઇરાદાપૂર્વક ચૂપ રહ્યા. પરિણામ? પાંચ જ મહિનાની અંદર ઇન્ડોનેશિયા અને ઇથિયોપિયામાં થયેલી ગમખ્વાર દુર્ઘટનાઓ...

લાંબા અદાલતી કેસને અંતે બોઇંગ કંપનીએ આખરે યુએસ ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ જસ્ટિસને દંડરૂપે ૨.૫ બિલિયન ડોલર ચૂકવવા પડયા. દુનિયાભરમાં તે વખતે કુલ ૩૯૭ જેટલાં ૭૩૭ મેક્સ વિમાનો હતાં. આ તમામને રજા પર ઉતારી દેવામાં આવ્યાં. ૨૦ મહિના બાદ, જાન્યુઆરી ૨૦૨૧થી આ પ્લેનોને નવેસરથી ઉડવાનો પરવાનો મળ્યો, પણ ત્યાં સુધીમાં બોઇંગની વિશ્વસનીયતા પર મોટો ઘા લાગી ચૂક્યો હતો... ને ત્યાં પાછી આ અમદાવાદની દુર્ઘટના ઘટી છે. જોઈએ, છાનબીન દરમિયાન કેવાં સત્યો સામે આવે છે.