- અલ્પવિરામ

- એકાએક જ આ સદીમાં માણસજાતને ભેદી બ્લેક હોલમાં કેમ રસ પડવા લાગ્યો છે? કારણ કે આપણા સૌર મંડળ પરની એ દૂરના ભવિષ્યની મોટી ઘાત છે!

ઈસુના નવા વરસે એ સમાચાર પ્રસારિત થયા કે નૂતન વરસના પહેલાં જ દિવસે ઈસરો (ઈન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ  ઓર્ગેનાઈઝેશન)નું એક્સપોસેટ મિશન સફળતાપૂર્વક લોંચ થયું હતું. બ્લેકહોલ, ગેલેક્સી  અને ન્યૂટ્રોન સ્ટાર્સ અંગે આ મિશન સંશોધન કરશે. ઈસરોની આ સ્પેસ ઓબ્ઝર્વેટરી ધરતીથી ૬૫૦ કિલોમીટર દૂરની ભ્રમણકક્ષામાં સેટ થશે. આ પ્રકારનું મિશન લોંચ કરનારો ભારત અમેરિકા બાદ વિશ્વનો બીજો દેશ બન્યો છે. અમેરિકાએ ૨૦૨૧માં ઈમેજિંગ એક્સ-રે પોલરીમીટરી એક્સપ્લોરર નામનું મિશન લોંચ કર્યું હતું, પરંતુ એનું આયુષ્ય માત્ર બે વર્ષનું હતું જે હવે સમાપ્ત થવાને આરે છે. નવા વરસના પહેલા દિવસે ઈસરોએ તરતું મૂકેલું અભ્યાસ યાન ઇન્ડિયન એક્સપોઝેટ પાંચ વર્ષ સુધી કાર્યરત રહેવાની અપેક્ષા છે. આ રીતે, આ વેધશાળા લાંબા સમય સુધી અવકાશમાં રહીને બ્લેક હોલને શોધી શકશે અને તેનાથી સંબંધિત તથ્યો એકત્રિત કરી શકશે. ભારતે ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર ચંદ્રયાન-૩નું સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરીને અને સૂર્યનો અભ્યાસ કરવા માટે આદિત્ય ન્-૧ લોન્ચ કરીને અવકાશ સંશોધનના ક્ષેત્રમાં તેની સિદ્ધિઓનો પ્રચાર કર્યો છે. એક્સપોઝેટ લોન્ચ કરીને નવો રેકોર્ડ બનાવ્યો છે. જો ઈસરો આ અભિયાનમાં બ્લેક હોલ સાથે જોડાયેલા રહસ્યોને ઉજાગર કરવામાં સફળ થાય છે તો નિ:શંકપણે વિશ્વના અવકાશ સંશોધનમાં આ એક મોટી ઉપલબ્ધિ હશે.

નેવુંના દાયકા સુધી ભારતને સેટેલાઇટ લોન્ચિંગના મામલે પણ અન્ય દેશો પર નિર્ભર રહેવું પડતું હતું, હવે તે આ ક્ષેત્રમાં માત્ર આત્મનિર્ભર નથી બન્યું, પરંતુ વિશ્વના સેટેલાઇટ લોન્ચિંગ માર્કેટમાં વિકસિત દેશો સાથે પણ સ્પર્ધા કરી રહ્યું છે. હવે તેણે ખૂબ જ ઓછા ખર્ચે પોતાની જાતે સેટેલાઇટ બનાવવાનું શરૂ કર્યું છે અને તેને સંશોધન માટે મોકલવાનું શરૂ કર્યું છે. એક્સપોઝેટ તેની સિક્વલ છે. વાસ્તવમાં, કોસ્મિક વિચલનોને કારણે, પૃથ્વી પરના જીવનને લઈને ઘણા પડકારો ઊભા થવા લાગ્યા છે. સૌરમંડળના તમામ ગ્રહો ગુરુત્વાકર્ષણ બળ દ્વારા એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોવાથી અને એકબીજાને સંતુલિત કરતી વખતે ચાલતા હોવાથી, આકાશગંગાના તારાઓનું અચાનક અદ્રશ્ય થઈ જવું અને બ્લેક હોલમાં ગરકાવ થઈ જવું એ સૌરમંડળ માટે જોખમની નિશાની છે.

બ્લેક હોલ કોઈ એકલદોકલ ચીજ નથી. એનો સમૂહ એટલો ગાઢ છે અને ગુરુત્વાકર્ષણ એટલું તીવ્ર છે કે પ્રકાશના કિરણો પણ તેમનામાંથી પસાર થઈ શકતા નથી. તેઓ તેમને શોષી લે છે. માણસના જ્ઞાાનમાં હજુ પણ બ્લેક હોલ એક અવ્યાખ્યાયિત ભૌતિક રહસ્ય છે. હજુ માનવજાત એના વિશે અતિ અલ્પ જ જાણે છે. તેમના અભ્યાસથી ઉકેલો શોધવાનો માર્ગ પણ ખુલશે જેના દ્વારા બ્લેક હોલના જોખમોને દૂર કરી શકાય છે. એક્સપોઝેટ પચાસ સંભવિત કોસ્મિક સ્ત્રોતોમાંથી નીકળતી ઊર્જાને શોધી શકશે. તેના અભ્યાસથી માનવજીવનના અનેક રહસ્યો બહાર આવશે. અવકાશને લગતા અકલ્પનીય કોયડાઓની આમ તો કોઈ સીમા નથી, પરંતુ જે ટોચ પર માનવામાં આવે છે, તેમાંથી 'બ્લેક હોલ' (કૃષ્ણ વિવર) તેમાંથી એક છે. જોકે, બ્લેક હોલ સંબંધિત રહસ્યો ક્યારેય બહાર આવશે કે નહીં તે ચોક્કસ કહી શકાય નહીં.

ઈસરો દ્વારા પણ પ્રસ્તાવિત ઉપગ્રહ દ્વારા બ્લેક હોલના રહસ્યને ઉકેલવાના પ્રયાસો સફળ થાય છે, તો જેમ ઈસરોએ ચદ્ર, મંગળ અને સૂર્યનો અભ્યાસ કરવા માટે તાજેતરના સમયમાં ઘણા મહત્ત્વાકાંક્ષી અભિયાનો શરૂ કર્યા છે. તેમને જોઈને એમ કહી શકાય કે હવે બ્લેક હોલ પર પણ નવો પ્રકાશ પડી શકે છે. અહીં મુખ્ય પ્રશ્ન બ્લેક હોલ સાથે સંબંધિત છે. પ્રશ્ન એ છે કે વિશ્વને તેમાં કેમ રસ છે? આનું મુખ્ય કારણ એ છે કે સૂર્યમંડળનો એક ગ્રહ કે જેમાં આપણે રહીએ છીએ, અને બીજો તારો કે જે આપણા જીવનનો આધાર છે એટલે કે સૂર્ય, પણ અબજો વર્ષો પછી બ્લેક હોલમાં ફેરવાઈ જશે તેવું માનવામાં આવે છે. વ્યાપક રીતે કહીએ તો, બ્લેક હોલ વિશે વૈજ્ઞાાનિક ખ્યાલ એ છે કે આ અવકાશમાં એવી જગ્યાઓ છે, જેમાં પ્રવેશ્યા પછી કશું બહાર આવતું નથી અને તે બ્લેક હોલની પરિભાષામાં સમાવિષ્ટ થાય છે.

આટલું જ નહીં, બ્લેક હોલનું ગુરુત્વાકર્ષણ પણ એટલું વધારે છે કે તે તેની આસપાસની દરેક વસ્તુને આકર્ષિત કરી તે અને શોષી લે છે. આપણા બ્રહ્માંડની રચના અને તારાઓના વિનાશના દ્રષ્ટિકોણથી બ્લેક હોલ મહત્વપૂર્ણ છે. શક્ય છે કે ઈસરોના નવા મિશનમાંથી પ્રાપ્ત માહિતી આ પ્રશ્નો પર નવો પ્રકાશ પાડશે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ બ્રહ્માંડની તમામ આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં બ્લેક હોલ છે. આ વાસ્તવમાં એવા તારા છે જે મૃત્યુની પ્રક્રિયામાં છે. ખગોળશાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતો અનુસાર, બ્લેક હોલ અવકાશમાં તે સ્થાનો છે, જ્યાં ભૌતિકશાસ્ત્રના નિયમો કામ કરતા નથી. તેમનું ગુરુત્વાકર્ષણ ખૂબ શક્તિશાળી છે. આસપાસની કોઈ પણ વસ્તુ તેના ખેંચાણથી બચી શકતી નથી. આઈન્સ્ટાઈનના શબ્દોમાં કહીએ તો, 'બ્લેક હોલનું શક્તિશાળી ગુરુત્વાકર્ષણ તેની આસપાસની જગ્યાને લપેટીને તેને 'વળાંક' જેવો આકાર આપે છે. વાસ્તવમાં, જ્યારે એક વિશાળ તારો તેના અંત સુધી પહોંચે છે, ત્યારે તે પોતાની અંદર જ તૂટી પડવાનું શરૂ કરે છે અને ધીરે ધીરે તે બ્લેક હોલમાં ફેરવાઈ જાય છે, પછીથી તે દરેક વસ્તુને પોતાનામાં સમાવી લેવા ચાહે છે. પોતાની શોધમાં, સ્ટીફન હોકિંગે કહ્યું હતું કે 'હોકિંગ રેડિયેશન' (કિરણોત્સર્ગની પ્રક્રિયા)ના કારણે એવી પરિસ્થિતિ ઊભી થાય છે જ્યારે બ્લેક હોલ સંપૂર્ણ રીતે દળથી મુક્ત થઈ જાય છે અને બ્રહ્માંડમાંથી અદ્રશ્ય થઈ જાય છે.'

આ સમયે શું થાય છે, આપણું વિજ્ઞાાન હજી સુધી આ રહસ્યને સમજી શક્યું નથી. કોઈને ખબર નથી કે બ્લેક હોલ્સ ક્યારે અદ્રશ્ય થઈ જાય છે? તે કોઈ અન્ય બ્રહ્માંડમાં પહોંચે છે અથવા સંપૂર્ણપણે નવા સ્વરૂપમાં આપણી સમક્ષ દેખાય છે? આપણા સૂર્ય કરતા ૬૫૦ કરોડ વધુ દળ ધરાવતા અને પૃથ્વીથી ૫૫ મિલિયન પ્રકાશવર્ષ દૂર સ્થિત બ્લેક હોલ વિશે મુખ્યત્વે જે પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવ્યો હતો, તે વર્ષ ૨૦૧૯માં પ્રથમ વખત વૈજ્ઞાાનિકોએ શેર કર્યો હતો. મુખ્ય પ્રશ્ન આટલા મોટા પીંડ પછી તે એકાએક ગાયબ થઈને ક્યાં જઈ શકે?

૧૦ એપ્રિલ, ૨૦૧૯ના રોજ વિશ્વમાં પ્રથમ વખત વૈજ્ઞાાનિકો દ્વારા બનાવેલ અને શેર કરાયેલ બ્લેક હોલની તસવીર વાસ્તવિકતાની ખૂબ નજીક માનવામાં આવે છે. આ પહેલાંના બ્લેક હોલનાં તમામ ચિત્રો કેવળ કલાકારની કલ્પના અને વૈજ્ઞાાનિક અનુમાન પર આધારિત રજૂઆત હતાં. ખગોળશાસ્ત્રીઓએ, પ્રથમ વખત, M-87 અથવા Missir-87 નામની આકાશગંગામાં તેના પડછાયાને પકડીને અને તે પડછાયાને તેજસ્વી સોનેરી રંગથી ભરીને તેને દ્રશ્યમાન બનાવીને તેનું અસ્તિત્વ સાબિત કર્યું. આ ચિત્ર આગના દડા અથવા વર્તુળની છાપ આપે છે, જેની કિનારીઓ અંદરની તરફ વળેલી દેખાય છે.

ખગોળશાસ્ત્રીઓના મતે, ચક્રની અંદર બ્લેક હોલ હાજર છે. પૃથ્વીથી ૫૪ મિલિયન પ્રકાશ-વર્ષ દૂર M-87 ગેલેક્સીમાં સ્થિત બ્લેક હોલની આ તસવીર ફ્રાંસ, હવાઈ, મેક્સિકો, ચિલી, સ્પેન અને એન્ટાર્કટિકામાં સ્થિત આઠ ટેલિસ્કોપના વૈશ્વિક નેટવર્ક દ્વારા લેવામાં આવી હતી. ઇવેન્ટ હોરાઇઝન પ્રોજેક્ટ, ૨૦૧૨ માં શરૂ થયો હતો.