ગરમાળો અને ગુલમહોર બન્ને ગ્રીષ્મ ઋતુના રાજા છે. જ્યાં હોય ત્યાં આ મોસમમાં એ પૂરબહાર ખિલે છે. ગરમી જુદા પ્રકારની છે એનો અનુભવ હવે પ્રજા કરે છે. વધતી જતી ગરમી સામાન્ય માણસ માટે સામાન્ય સમાચાર હોઈ શકે છે, પરંતુ તેને સામાન્ય દ્રષ્ટિકોણથી જોવું એ આવનારા મોટા જોખમોથી વિમુખ થવા જેવું છે. વર્લ્ડ  મીટીરોલોજીકલ ઓર્ગેનાઇઝેશન (ડબ્લ્યુએમઓ)નો ડેટા એ વાતનો સાક્ષી છે કે છેલ્લાં દસ વર્ષમાં પૃથ્વીનું તાપમાન સરેરાશ કરતા વધારે રહ્યું છે. આ ચાલુ વરસે પણ તાપમાનમાં નવો એટલે કે વધુ વધારો થવાની ધારણા છે. આ વધતું ઉષ્ણતામાન આ પૃથ્વીના સમગ્ર હવામાન ચક્રને અને સમય જતાં મનુષ્યના જીવન ચક્રને અસર કરશે અને બધું ઊંધુંચત્તુ કરશે. તેને કારણે અમુક જગ્યાએ કમોસમી વરસાદ તો અમુક જગ્યાએ આકરી ગરમી પડવાની શક્યતા છે.

વિકાસના નામે સંસાધનોનું શોષણ કરીને વિશ્વ જે રીતે તથાકથિત પ્રગતિ કરી રહ્યું છે તે જોતાં ઈ. સ. ૨૦૫૦ સુધીમાં વિશ્વનું તાપમાન દોઢ ડિગ્રી સેલ્સિયસ વધવાની આશંકા છે. આ પછી આગામી પચાસ વર્ષમાં વિશ્વનું તાપમાન બેથી ચાર ડિગ્રી સેલ્સિયસ વધી શકે છે. ડેટા દર્શાવે છે કે ઔદ્યોગિકીકરણ પહેલાના સમયગાળાની સરખામણીમાં આ વરસે પૃથ્વીનું સરેરાશ તાપમાન ૧.૪૫ ડિગ્રી સેલ્સિયસ વધી ગયું છે. સૌથી ચિંતાજનક બાબત એ છે કે આપણે મનુષ્યો આપણા વ્યવહાર અને વર્તનને એટલી ઝડપથી બદલી શકતા નથી જેટલી ઝડપથી આબોહવા બદલાઈ રહી છે. કદાચ આપણે મનુષ્યો એ સમજી શકતા નથી કે હવામાન આપણા દ્વારા નિર્મિત સીમાઓમાં રહેતું નથી. હવામાનનો સંકેત, હવામાનની ચેતવણી આખી પૃથ્વી માટે છે, એટલે કે આ પૃથ્વી પર જીવતી, ઉછરતી, ખિલી રહેલી દરેક વસ્તુ માટે, ગતિશીલ અને સ્થાવર દરેક વસ્તુ માટે છે. તેથી, પર્યાવરણને લઈને વિશ્વના નેતાઓના વકતૃત્વ કરતાં વધુ પ્રત્યક્ષ રીતે આપણા વર્તનમાં નક્કર ફેરફારોની જરૂર છે.

તે ગંભીરતાથી સમજવું પડશે કે જો આબોહવા પરિવર્તનની ગતિ ઝડપી હશે, તો આપણે પણ ઝડપથી આપણા કાર્બન ઉત્સર્જનનાં ધોરણો અને ઉદ્દેશ્યોને ફરીથી સેટ કરવા પડશે. માત્ર કાર્બન ઉત્સર્જન જ નહીં, પરંતુ મિથેન અને નાઈટ્રાઈડ ઓક્સાઈડ પણ નવા પડકારો છે. ચીન પછી ભારત સૌથી વધુ મિથેનનું ઉત્સર્જન કરે છે. તેનું મુખ્ય કારણ આપણું પશુધન છે. પશુધનનું રક્ષણ કરતી વખતે મિથેનને નિયંત્રિત કરવું જરૂરી છે. વિકાસ અને પર્યાવરણીય સંતુલન જેવી બજારવાદી વિભાવનાઓને થોડા સમય માટે રોકવી પડશે, પરંતુ કમનસીબે આ દિશામાં માનવ સમાજની કોઈ નક્કર તૈયારી દેખાતી નથી. આ જ કારણ છે કે છેલ્લાં કેટલાક વર્ષોથી આ દિવસોમાં પૃથ્વી પર ત્રાટકતા ચક્રવાતી તોફાનોની સંખ્યામાં ઝડપથી વધારો થયો છે. ઉત્તરાખંડમાં તબાહીનું દ્રશ્ય કોણ યાદ રાખવાનું ઈચ્છશે? દર વર્ષે કોઈને કોઈ ચક્રવાતી તોફાન પૃથ્વીના કોઈને કોઈ ભાગમાં તબાહી મચાવે છે.

તમને યાદ હશે કે ગયા વર્ષે બંગાળની ખાડીમાં આવેલા ચક્રવાતી તોફાન 'મોકા'ના કારણે લગભગ ૧૭ લાખ લોકો બેઘર થયા હતા. કહેવાનો અર્થ  એ છે કે વધતા તાપમાનનો ખતરો ભારત જેવા કૃષિપ્રધાન દેશ માટે બાકીના વિશ્વ કરતાં વધુ છે. તેનો પ્રથમ ભોગ આપણા દેશના ખેડૂતો બનવા જઈ રહ્યા છે. ભારતીય ખેડૂતો અને ખેતી પર તેની અસર પહેલેથી જ દેખાઈ રહી છે. હવામાન બદલાઈ રહ્યું છે, પાકનું પરિભ્રમણ બદલાઈ રહ્યું છે, ઉત્પાદન બદલાઈ રહ્યું છે. આ ખૂબ જ ચિંતાનો વિષય છે, કારણ કે ભારતમાં કૃષિ એ સૌથી વધુ રોજગારીનું સર્જન કરતું ક્ષેત્ર છે, કારણ કે કૃષિ સાથે સંબંધિત ઘણા સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર વ્યવસાયો છે. આપણું પશુધન, આપણો માછીમારીનો ધંધો, આપણી દરિયાઈ સંપત્તિ, બધું જ દાવ પર છે. આર્થિક મહાસત્તા બનવાના ભારતના સ્વપ્ન માટે વધતા તાપમાનને વ્યક્તિગત સ્તરે એક મોટા પડકાર તરીકે જોવું જોઈએ અને વ્યક્તિગત ધોરણે પોતાના વર્તનમાં બદલાવ લાવવો જોઈએ.

પરંતુ સર્વનાશ વિના માનવ સમાજની સમજણ વિકસતી નથી. એને બોધથી જ્ઞાાન પ્રાપ્ત થતું નથી એટલે બોધપાઠ લેવાનો વારો આવે છે. જીવન કેવી સારી રીતે જીવવું જોઈએ એ કોણ જાણતું નથી? બધાને બધી ખબર છે. છતાં ધર્મગુરુઓ અને કથાકારો પ્રજાને એ જે જાણે છે એ જ વારંવાર જણાવે છે, કારણ કે અમલવારી ઝીરો ડિગ્રીએ પહોંચી ગઈ છે. પર્યાવરણના પ્રજાને આદિકાળથી સંસ્કારિતા બાકી રહી ગઈ છે. ટીવીની કોઈ પણ ચેનલ પર પર્યાવરણની વાત આવે એટલે લોકો ચેનલ બદલાવી નાખે છે. તેઓ જાણતા નથી કે તેમના ઘર તરફ ફાસ્ટ સ્પીડે આવી રહેલા સાપની વાત એમાં છે. માણસજાતે આજ સુધી લીલીછમ પ્રકૃતિને જેટલા ડંખ માર્યા છે એ હવે પ્રકૃતિ એને પાછા આપી રહી છે. બદલતું હવામાન એ આવનારી આપત્તિની એડવાન્સ નોટિસ છે.