ફિલ્મો પર કાતર .

સિનેમા એક સદી કરતાં પણ વધુ લાંબા સમયથી સ્વતંત્ર અને મૌલિક અભિવ્યક્તિનું એક સક્ષમ માધ્યમ રહ્યું છે. ફિલ્મ મીડિયા સર્જકોને સમાજને પ્રતિબિંબિત કરવાની, સ્થાપિત ધોરણોને પડકારવાની અને સોસાયટીમાં પરિવર્તનને પ્રેરિત કરવા માટે એક આત્મજ્યોતિ આપે છે. તેમ છતાં વિશ્વના ઘણા ભાગોમાં આ માધ્યમને સેન્સરશીપ દ્વારા સખત રીતે નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે, જે પ્રણાલિકા ઘણી વખત કહેવાની જરૂર હોય તેવી વાર્તાઓને પણ પ્રતિબંધિત કરતા અચકાતી નથી. રાજકીય દમનથી લઈને મોરલ પોલીસિંગ સુધી, સેન્સરશિપનું પ્રમાણ અને તીવ્રતા વિવિધ દેશોમાં બદલાતું રહે છે. પરંતુ એક બાબત બધે જ સુસંગત રહે છેઃ ફિલ્મ સર્જકો સતત મર્યાદાઓને ઓળંગીને સિનેમાના માધ્યમને આગળ ધપાવવાનું ચાલુ રાખે છે. ભારતીય સેન્સર બોર્ડ છેક ઈન્દિરાગાંધીના જમાનાથી બદનામ છે તે હજુ એમ જ છે.

તેમના પર મૂકવામાં આવેલા પ્રતિબંધોને પડકારતા રહે છે અને ફિલ્મો બનાવવાનું બંધ કરતા નથી. આ ફિલ્મો માત્ર કળાકૃતિ જ નહીં, પણ પ્રતિકારક કૃત્યોની પ્રતીક પણ બની જાય છે. ફિલ્મો સમાજમાં એવી ચર્ચા પ્રેરે છે જેને સત્તાધીશો બંધ કરી શકતા નથી. વિશ્વભરના પ્રેક્ષકો જુદી જુદી ફિલ્મો સાથે સંધાન સ્થાપી શકે છે. ફિલ્મની ભાષા ભલે જુદી હોય પણ પ્રેક્ષકો તેની લાગણી સમજી શકે છે. એક સૌથી અગ્રણી ઉદાહરણ ઈરાનમાંથી લઈ શકાય. તે બંધિયાર દેશમાં જાફર પનાહી અને અસગર ફરહાદી જેવા દિગ્દર્શકોએ રાજકીય અને સામાજિક મુદ્દાઓની સૂક્ષ્મ ટીકા કરતી ફિલ્મો બનાવવા માટે કડક સેન્સરશીપનો સામનો કરવો પડયો હતો. ફિલ્મો બનાવવા પર પ્રતિબંધ હોવા છતાં, પનાહીએ ધીસ ઈઝ નોટ અ ફિલ્મ (૨૦૧૧) બનાવી હતી જેમાં સેન્સરશીપ સામે શક્તિશાળી વિરોધ દર્શાવવામાં આવ્યો હતો.

એ જ રીતે, ફરહાદી દ્વારા ધ સેલ્સમેન (૨૦૧૬) રિલીઝ કરવામાં આવી હતી જે એક ઘરેલું નાટક છે અને તેની વાર્તામાં  દમનકારી વ્યવસ્થામાં વ્યક્તિઓ દ્વારા થતા અન્યાય ઉપર વ્યંગ કરવામાં આવ્યો હતો. આ ફિલ્મોની વાર્તા બહુપરિમાણીય હતી. પ્રેક્ષકો તે ફિલ્મોને એક કરતાં વધુ વખત જુએ તો તે વાર્તામાં એકની નીચે રહેલા બીજા સ્તરને સમજી શકે. કડવું સત્ય કહેવાની દરેક દિગ્દર્શકની એક આગવી શૈલી હોય. અમુક સર્જકો સુગર કોટેડ સત્ય રજૂ કરે તો અમુક કડવા સત્યને કોઈ ફિલ્ટર વિના સિનેમાના પડદે એમ ને એમ મૂકી દે. સૌથી વધુ સેન્સર કરાયેલા ફિલ્મ ઉદ્યોગોમાંનો એક ચીનમાં છે. ઝાંગ યિમૌ જેવા દિગ્દર્શકોએ ચીની સમાજની કાળી બાજુઓ તેની ફિલ્મોમાં દર્શાવી હતી માટે તેમની ફિલ્મો ઉપર પ્રતિબંધ મુકાયો હતો. તેમની ફિલ્મ ટુ લાઇવ (૧૯૯૪), વિદેશમાં વિવેચકો દ્વારા વખાણવામાં આવી હોવા છતાં, સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિને કારણે થતી વેદનાના નિરૂપણ માટે ચીનમાં તેના પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો.

તેવી જ રીતે, ચેન કાઈગેની ફેરવેલ માય કંક્યુબાઈન (૧૯૯૩) તેના સમલૈંગિકતાના સંશોધન અને ચીનના સાંસ્કૃતિક પરિવર્તનમાં કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીની ભૂમિકાના ટીકાત્મક ચિત્રણ માટે પ્રતિબંધિત કરવામાં આવી હતી. આ ફિલ્મોને તેમની પોતાની સરકારો દ્વારા નકારી કાઢવામાં આવી હોવા છતાં, તેઓએ આંતરરાષ્ટ્રીય માન્યતા પ્રાપ્ત કરીને સાબિત કર્યું કે કલાને એ રીતે છુપાવી શકાય નહિ. સેન્સરશિપનો મુદ્દો રાજકીય મુદ્દાઓથી પણ આગળ વિસ્તરતો હોય છે. ભારતમાં, જ્યાં મોરલ પોલીસિંગ ઘણીવાર રાજકીય સેન્સરશિપ જેટલી કડક હોય છે; જાતિયતા અને ધર્મ જેવા નિષિદ્ધ વિષયો સાથે કામ કરતી ફિલ્મોએ નોંધપાત્ર પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે. દીપા મહેતાની ફાયર (૧૯૯૬) લેસ્બિયન સંબંધો વિશેની ફિલ્મ હતી.

તે ફિલ્મે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રશંસા મેળવવા છતાં ભારતમાં હિંસક વિરોધ અને સેન્સરશીપનો સામનો કરવો પડયો. એ જ રીતે, અનુરાગ કશ્યપની ઉડતા પંજાબ (૨૦૧૬) જેણે પંજાબ રાજ્યમાં ડ્રગની સમસ્યાને હાઈલાઈટ કરી હતી. તે ફિલ્મે નિર્માતાઓની તરફેણમાં ચુકાદો આવતા પહેલા સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઑફ ફિલ્મ સર્ટિફિકેશન તરફથી ગંભીર કાપકુપીનો સામનો કરવો પડયો હતો અને ત્યારબાદ જ ફિલ્મને રિલીઝ કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. ન્યૂનતમ સંપાદન અને સર્જનાત્મક સ્વતંત્રતા માટેની આ લડાઈઓ એવા સમાજોમાં મોટા સંઘર્ષોને પ્રતિબિંબિત કરે છે જ્યાં પરંપરાગત મૂલ્યોને જાળવવા અને અસંમત અવાજોને દબાવવાના સાધન તરીકે રાજકીય સેન્સરશિપનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. રશિયામાં એન્ડ્રે ઝ્વ્યાગિનસેવ દ્વારા નિર્દેશિત લેવિઆથન (૨૦૧૪) જેવી ફિલ્મોને રશિયન ઓર્થોડોક્સ ચર્ચ અને રાજ્યમાં ભ્રષ્ટાચારની ટીકા કરવા બદલ સરકારી અધિકારીઓના તીવ્ર વિરોધનો સામનો કરવો પડયો હતો.