હાથરસની કરૂણાન્ત વિભીષિકા

આપણા દેશમાં લગભગ તમામ ધર્મમાં સામુદાયિક શિસ્તના સંસ્કારોની ક્યારેક એવી ઘટ વરતાય છે કે એમાં અનેક લોકોએ જિંદગીથી હાથ ધોઈ નાખવા પડે છે. આજકાલ લોકો વ્યક્તિગત જિંદગીના પરિતાપને અંધશ્રદ્ધા પર ઉતારી દેવા ચાહે છે. ક્યારેક ભારત મધ્યયુગ અને અર્વાચીન યુગના સંયુક્ત સ્વરૂપ જેવું દિસે છે. આ આપણા આજના સમાજ જીવનની અક્ષમ્ય કરૂણતાઓ છે. દેશમાં હજુ પણ લોકો ગમે તેને પોતાનો ઉદ્ધારક માનીને પાછળ પાછળ દોડવા લાગે છે. એમ કરતી વેળાએ તેઓ જે બુદ્ધિના બારણાં બંધ કરી દે છે ત્યાંથી આપત્તિનો આરંભ થાય છે. ધર્મતત્ત્વ તો પૃથ્વી પરનું પરમ આનંદદાયક અને અમૃતમય સંવિધાન છે, જો એને ભીતરથી આત્મસાત્ કરવામાં આવે તો. બાહ્યાચાર ક્યારેક ભક્તને ઠેબે ચડાવે છે. હાથરસ નજીકની તાજેતરની ઘટના એનો એક વધારાનો નમૂનો છે.

કોઈ પણ ઈવેન્ટના આયોજકો તે ભીડને ગોઠવવા પર જેટલો ભાર મૂકે છે તેના એક અંશ પૂરતો પણ ભીડને કાબૂમાં કરવા પર ધ્યાન કેમ આપતા નથી તે આપણા દેશની સર્વકાલીન સમસ્યા છે. ઘણી વખત ધામક ઉત્સવો, મેળા, સત્સંગ, યજ્ઞા વગેરેના આયોજનમાં પ્રણાલિગત ખામીઓને કારણે નાસભાગ, ધક્કામુક્કી, મંડપ તૂટી પડવા વગેરેને કારણે લોકોનાં અકારણ મોતના બનાવો બને છે. આનાં અનેક ઉદાહરણો છે, પરંતુ કદાચ તેમાંથી કોઈને બોધપાઠ શીખવાની જરૂર જણાતી નથી અને પછી નવા અકસ્માતો થાય છે. ઉત્તરપ્રદેશના હાથરસમાં બનેલી દુર્ઘટના આનું તાજેતરનું ઉદાહરણ છે. મહિનાના પહેલા મંગળવારે ત્યાં ત્રણ કલાકના સત્સંગનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. જેમાં દેશના વિવિધ રાજ્યોમાંથી ભક્તો આવ્યા હતા. લગભગ એક લાખ લોકોની ભીડ એકઠી થઈ હોવાનું કહેવાય છે.

દેશમાં અનેકવાર શ્રદ્ધા એટલી પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી જાય છે કે પછી એ ક્યારે અંધશ્રદ્ધામાં રૂપાંતરિત થઈ જાય છે એનું ભાન જ રહેતું નથી. સત્સંગની સમાપ્તિ પછી અચાનક નાસભાગ મચી ગઈ હતી અને ૧૨૧ જેટલા લોકો કચડાઈને મૃત્યુ પામ્યા હતા અને ૨૦૦થી વધુ ઘાયલ થયા હતા. સત્સંગ સમાપ્ત થયા બાદ જ્યારે મુખ્ય મહાત્માનો કાફલો ત્યાંથી રવાના થયો ત્યારે ભીડને બળજબરીથી રોકી દેવામાં આવી હતી. ભારે ગરમી અને ભેજના કારણે અનેક લોકો બેભાન થઈ ગયા હતા જેના કારણે નાસભાગ મચી ગઈ હતી. જોકે, અકસ્માતની તપાસના આદેશ આપવામાં આવ્યા છે અને ત્યાર બાદ જ સાચું કારણ જાણી શકાશે. નિઃશંકપણે આયોજકોને આટલા મોટા કાર્યક્રમમાં ભેગી થનારી ભીડનો અંદાજ હશે જ. આ કાળઝાળ ગરમીમાં એક જગ્યાએ એકઠા થયેલા હજારો લોકોનું શું થશે તેનો તેને ખ્યાલ હશે.

પરંતુ તેમ છતાં લોકો માટે છાંયડો, હવા અને પાણીની યોગ્ય વ્યવસ્થા કેમ કરવામાં આવી નહીં? આવા કાર્યક્રમોમાં આયોજકો પોતે જ વ્યવસ્થાની જવાબદારી લે છે. તેઓ તેમના સ્વયંસેવકો દ્વારા સ્થળ પર લોકોના પ્રવેશ અને બહાર નીકળવાની વ્યવસ્થા કરે છે. છેલ્લાં ૧૦ વર્ષથી દેશના વિવિધ ભાગોમાં આ સત્સંગનું આયોજન કરવામાં આવી રહ્યું છે. તેથી, તેના આયોજકો અને સ્વયંસેવકોમાં અનુભવનો અભાવ ગણી શકાય નહીં. તો પછી તેમને આવા અકસ્માતનો ખ્યાલ કેવી રીતે ન આવ્યો. જો ભીડ મુખ્ય મહાત્માની નજીક જવા અથવા તેમના કાફલા પાછળ જવા માટે ઉત્સુક હોય, તો દેખીતી રીતે, જો બંનેના માર્ગો અલગથી નક્કી ન થયા હોય તો જ આ બન્યું હોય. પ્રશ્ન એ પણ છે કે સ્થાનિક વહીવટીતંત્રે વ્યવસ્થાની તપાસ કર્યા વિના આ કાર્યક્રમની પરવાનગી કેવી રીતે આપી?

આવા અકસ્માતો માત્ર ધાર્મિક કાર્યક્રમોમાં જ નહીં, પરંતુ રાજકીય રેલીઓ, વિવિધ મેળાઓ, સાંસ્કૃતિક ઉત્સવો વગેરેમાં પણ બન્યા છે. ખાનગી કે જાહેર પ્રયાસોથી આયોજિત આવા વિશાળ કાર્યક્રમોને સંભાળવા માટે સ્થાનિક સ્તરે પોલીસ દળ પૂરું પાડવું એ અઘરું કામ છે એ વાત સાચી, પરંતુ વહીવટીતંત્રની જવાબદારી આ તર્ક પર પૂર્ણ થતી નથી. વહીવટીતંત્રની પૂર્વ પરવાનગી વિના આવો કોઈ કાર્યક્રમ યોજી શકાય નહીં. પછી સ્થળની વ્યવસ્થા તપાસવાની અને આયોજકોની જવાબદારી નક્કી કરવાની જવાબદારી વહીવટીતંત્રની છે. પરંતુ લોકોની આસ્થા જોડાયેલી હોય તેવી ઘટનાઓમાં વહીવટીતંત્ર અવારનવાર બેદરકાર જોવા મળે છે. આખરે આવા અકસ્માતો અટકાવવા કોઈ કડક નિયમો અને કાયદાઓ ક્યારે બનાવાશે? આવા અકસ્માતો માટે જવાબદારી નક્કી કરવા માટે કોઈ અનુકરણીય પગલાં ક્યારે લેવામાં આવશે?