મગજમાં પ્રવાહીનો સંચય (હાઈડ્રોસેફાલસ)

- શુભ આરોગ્યમ્-ડો. વિશાલ ચાવડા

- આઘાતજનક મગજની ઇજા (TBI) પછી વારંવાર થતો માથાનો દુખાવો ખૂબ સામાન્ય છે કે જે ઈજા પછી અઠવાડિયાની અંદર શરૂ થઈ શકે છે અને ઘણા મહિનાઓ સુધી ચાલુ રહી શકે છે. 

(ભાગ-૨)

અ ગાઉના અંકમાં આપણે જોયું કે ટ્રોમેટિક બ્રેઈન ઈન્જરી એટલે શું ?, એના લક્ષણો અને પ્રોમેટીક બ્રેઈન ઈન્જરીથી થતી સમસ્યાઓ વિશે આપણે જાણ્યું. આ ભાગમાં હવે આપણે ટ્રોમેટિક બ્રેઈન ઈન્જરી સાથે સકળાંયેલા  બીજા કેટલાક લક્ષણો, સમસ્યાઓ, કેટલીક માન્યતાઓ તથા વાસ્તવિકતા વિશે  ચર્ચા કરીશું.

હાઈડ્રોસેફાલસ એટલે શું ? 'મગજમાં પ્રવાહનું સંચય' : આઘાતજનક  મગજની ઇજા (TBI)માં કેટલાક લોકોની મગજની સેરેબ્રલ વેન્ટ્રિકલ્સની જગ્યાઓમાં સેરેબ્રોસ્પાઇનલ પ્રવાહી (મગજ અને કરોડરજ્જુ વચ્ચે વહેતું પ્રવાહી) ભરાઈ શકે છે, જેના કારણે મગજમાં દબાણ વધે છે અને મગજમાં સોજો આવે છે. આ સ્થિતિને હાઈડ્રોસેફાલસ કહે છે. આ સ્થિતિમાં  મગજનો અચાનક દુખાવો, ખેંચ આવી, ચક્કર આવવા તથા સ્ટ્રોક આવવાની શક્યતાઓ રહેલી હોય છે. જેના કારણે ડૉક્ટરની તાત્કાલિક મુલાકાત જરૂરી બને છે. TBI સાથે સંકળાયેલી સામાન્ય રીતે જોવા મળતી સમસ્યા છે. જેમાં ડૉક્ટરની સલાહ ખૂબ જ આવશ્યક બને છે.

ચેપઃ ખોપરીના અસ્થિભંગ અથવા ઘૂસી જતા ઘા મગજની આસપાસના રક્ષણાત્મક પેશીઓ (મેનિન્જીસ)ના સ્તરોને ફાડી શકે છે. આનાથી બેક્ટેરિયા મગજમાં પ્રવેશી શકે છે અને ચેપનું કારણ બને છે. જો સારવાર ન કરવામાં આવે તો મેનિન્જીસ (મેનિન્જાઇટિસ)નો ચેપ બાકીની નર્વસ સિસ્ટમમાં ફેલાઈ શકે છે. 

રક્ત વાહિનીમાં નુકસાન મગજની આઘાતજનક ઇજામાં મગજની કેટલીક નાની અથવા મોટી રક્તવાહિનીઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. આ નુકસાન સ્ટ્રોક, લોહીના ગંઠાવાનું અથવા અન્ય સમસ્યાઓ તરફ દોરી શકે છે. 

માથાનો દુખાવોઃ આઘાતજનક મગજની ઇજા (TBI) પછી વારંવાર થતો માથાનો દુખાવો ખૂબ સામાન્ય છે કે જે ઈજા પછી અઠવાડિયાની અંદર શરૂ થઈ શકે છે અને ઘણા મહિનાઓ સુધી ચાલુ રહી શકે છે. આ પ્રકારનો દુખાવો રહે તો ડૉક્ટરની સલાહ જરૂરી બને છે.

વર્ટિગોઃ  આઘાતજનક મગજની ઇજા (TBI) પછી ઘણા લોકોને ચક્કર આવે છે, જે ચક્કર લાંબા સમય સુધી રહી શકે છે અને પ્રમાણમાં થોડા સમય કે લાંબા સમય સુધી આવતા ચક્કરમાં પરિણામે છે. આવા ચક્કરને વર્ટીગો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કેટલીકવાર, આઘાતજનક મગજની ઇજા (TBI)પછી આમાંના કોઈપણ અથવા ઘણા લક્ષણો થોડા અઠવાડિયાથી થોડા મહિનાઓ સુધી ટકી શકે છે. જ્યારે આ લક્ષણોનું સંયોજન લાંબા સમય સુધી ચાલે છે, ત્યારે તેને સામાન્ય રીતે સતત પોસ્ટ-કન્સિવર્ડ લક્ષણો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ખોપરીના ઉંડાણમાં થયેલી મગજની આઘાતજનક ઇજાઓ (TBI)ને લીધે ચેતાને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. જેના લીધે ચહેરાના સ્નાયુઓનો લકવો, ચહેરામાં સંવેદના ગુમાવવી, ગંધ અથવા સ્વાદની ભાવનામાં ફેરફાર, દ્રષ્ટિ ગુમાવવી, સામાન્ય દ્રષ્ટિમાં સમસ્યાઓ, ચક્કર, કાનમાં ઘંટડી વાગવી, બેહરાશ આવવી, બૌદ્ધિક સમસ્યા (રોજિંદા કાર્યોમાં મુશ્કેલી), ઘણા લોકો કે જેમને નોંધપાત્ર મગજની ઇજા થઈ હોય તેઓ તેમના ફેરફારો અનુભવે છે. 

વિચારવાની (જ્ઞાનાત્મક) કુશળતા (કોગનેટીવ પફોર્મન્સ): TBI પછી ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું વધુ મુશ્કેલ હોઈ શકે છે અને રોજિંદી પ્રક્રિયાઓ કરવામાં વધુ સમય લાગી શકે છે. મગજની આઘાતજનક ઇજા(TBI)ના પરિણામે ઘણી કાર્ય કુશળતામાં સમસ્યાઓ થઈ શકે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છેઃ જ્ઞાનાત્મક સમસ્યાઓ (Cognitive Issues) મેમરી, લનગ, રિઝનિંગ, નિર્ણય, ધ્યાન, એકાગ્રતા, એક્ઝિક્યુટિવ ફંક્શનિંગ વગેરે જેવી સમસ્યાઓ,  સમસ્યાઓનું નિરાકરણ, મલ્ટીટાસ્કિંગ, આયોજન-નિર્ણય-નિર્ધારણ, શરૂઆત અથવા પૂર્ણ કાર્યો સંચાર સમસ્યાઓ જેવી સમસ્યાઓ મગજની આઘાતજનક ઇજાઓમાં સાથે સકંળાયેલી છે. મગજની આઘાતજનક ઈજાઓમાં ભાષા અને સંચારમાં થતી સમસ્યાઓ સામાન્ય છે. આ પ્રકારની સમસ્યાઓ હતાશાનું કારણ બનતી હોય છે. મગજની આઘાતજનક ઈજા  (TBI)ના કારણે પરિવારના સભ્યો અને મિત્રો સાથે સંઘર્ષ અને ગેરસમજ  થતી જોવા મળે છે. જેમકે સંદેશાવ્યવહારની સમસ્યાઓ, વાણી અથવા લખવામાં મુશ્કેલી, સમજવામાં મુશ્કેલી, વિચારો અને વિચારોને વ્યવસ્થિત કરવામાં અસમર્થતા, બોલવામાં અથવા વાર્તાલાપમાં ભાગ લેવામાં મુશ્કેલી, સામાજિક કૌશલ્યોને અસર કરતી સંચાર સમસ્યાઓ,નો સમાવેશ થાય છે. ટર્ન લેવામાં (એટલે કે શરીરના એક ભાગથી બીજા ભાગ તરફ વળવામાં મુશ્કેલી),  વાર્તાલાપમાં વિષયની પસંદગી, સ્વરમાં ફેરફાર સાથે થતી સમસ્યાઓ, લાગણીઓમાં ઉતાર ચઢાવ, વલણ અથવા અર્થમાં સૂક્ષ્મ તફાવતો વ્યક્ત કરવા માટે પિચ અથવા ભાર મૂકવો, અમૌખિક સંકેતો સમજવામાં મુશ્કેલી, શ્રોતાઓ તરફથી સંકેતો વાંચવામાં મુશ્કેલી, વાતચીત શરૂ કરવામાં અથવા બંધ કરવામાં મુશ્કેલી, શબ્દો બનાવવા માટે જરૂરી સ્નાયુઓનો ઉપયોગ કરવામાં અસમર્થતા (જેને ડિસથ્રયા તરીકે ઓળખાય છે), વર્તણૂકીય ફેરફારો જેવી તકલીફો મગજની આઘાતજનક ઈજાઓ  (TBI)પછી થતાં કોગ્નેટીવ ડીકલાઈન તરીકે ઓળખાય છે.

મગજની આઘાતજનક ઈજાઓ  (TBI)પછી સ્વ-નિયંત્રણમાં મુશ્કેલી, જાગૃતિનો અભાવ, જોખમી વર્તણૂક, સામાજિક પરિસ્થિતિઓમાં મુશ્કેલી, મૌખિક અથવા શારીરિક અને ભાવનાત્મક ફેરફારો જોવા મળે છે. હતાશા, ચિંતા, મૂડ સ્વિંગ, ચીડિયાપણું, અન્ય લોકો માટે સહાનુભૂતિનો અભાવ, ગુસ્સો, અનિદ્રા જેવા ભાવનાત્મક ફેરફારો જોવા મળે છે.  TBI પછી શરીરના સંવેદનાત્મક 

અંગો સાથે સંકળાયેલી સમસ્યાઓ જોવા મળે છે. 

જેવી કે,  કાનમાં સતત રિંગ વાગવી, વસ્તુઓને ઓળખવામાં મુશ્કેલી, અશક્ત હાથ-આંખ સંકલન, અંધાયો, બેવડી દ્રષ્ટિ, કડવો સ્વાદ, ખરાબ ગંધ, ગંધ પારખવામાંં મુશ્કેલી, ત્વચામાં કળતર, દુખાવો,ખંજવાળ, સંતુલન સાથે મુશ્કેલી, ચક્કર અને ડીજનરેટિવ મગજના રોગો થઈ શકે છે.  આ સમસ્યાઓ અને ડીજનરેટિવ મગજના રોગો સંવેદનાત્મક સમસ્યાઓ અને TBI વચ્ચેના ચોક્કસ કારણો હજુ સુધી ચોક્કસપણે જાણી શકાયા નથી.

પરંતુ કેટલાક સંશોધનો સૂચવે છે કે વારંવાર અથવા ગંભીર આઘાતજનક મગજની ઇજાઓ ડિજનરેટિવ મગજના (Neurodegenerative Disorders) રોગોનું જોખમ વધારી શકે છે.  પરંતુ આ જોખમોને કોઈ વ્યક્તિ માટે અગાઉથી આગાહી કરી શકાય નહીં. સંશોધકો હજુ પણ તપાસ કરી રહ્યા છે કે કેમ, શા માટે અને કેવી રીતે આઘાતજનક મગજની ઇજાઓ ડીજનરેટિવ મગજના રોગો સાથે સંબંધિત હોઈ શકે છે. ડીજનરેટિવ મગજની વિકૃતિ, મગજના કાર્યોમાં ધીમે ધીમે નુકશાનનું કારણ બની શકે છે, કે જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે. અલ્ઝાઈમર રોગ, જે મુખ્યત્વે યાદશક્તિ અને અન્ય વિચારવાની કુશળતાના પ્રગતિશીલ નુકશાનનું કારણ બને છે. પાકન્સન રોગ, એક પ્રગતિશીલ સ્થિતિ છે કે જે હલનચલનની સમસ્યાઓનું કારણ બને છે, જેમ કે ધ્રુજારી, કઠોરતા અને ધીમી હલનચલન જેવા સીમટન્સ સાથે સંકળાયેલી છે. ડિમેન્શિયા પ્યુજિલિસ્ટિકા - એ મોટાભાગે બોક્સિંગની કારકિર્દી દરમ્યાન થતી  TBI અને (Neurodegenerative Disorders) સાથે સંકળાયેલું છે - જે ઉન્માદ અને હલનચલન સમસ્યાઓના લક્ષણોનું કારણ બને છે 

સારવારઃ મગજની ઇજાના જોખમને ઘટાડવા માટે આ સલાહઓ અનુસરવી  જોઈએ..

સીટ બેલ્ટ અને એરબેગ્સ : મોટર વાહનમાં હંમેશા સીટ બેલ્ટ પહેરો. નાના બાળકને હંમેશા ચાઈલ્ડ સેફ્ટી સીટ અથવા બૂસ્ટર સીટમાં સુરક્ષિત કારની પાછળની સીટ પર બેસવું જોઈએ જે તેના કદ અને વજન માટે યોગ્ય હોય. 

આલ્કોહોલ અને ડ્રગનો ઉપયોગ : આલ્કોહોલ અથવા ડ્રગ્સના પ્રભાવ હેઠળ વાહન ચલાવશો નહીં, જેમાં પ્રિસ્ક્રિપ્શન દવાઓનો સમાવેશ થાય છે જે ડ્રાઇવ કરવાની ક્ષમતાને બગાડે છે. હેલ્મેટ, સાયકલ, સ્કેટબોર્ડ, મોટરસાઇકલ, સ્નોમોબાઇલ અથવા ઓલ-ટેરેન વાહન ચલાવતી વખતે હેલ્મેટ પહેરો. બેઝબોલ અથવા સંપર્ક રમતો જેવી કે સ્કીઇંગ, સ્કેટિંગ, સ્નોબોર્ડિંગ અથવા ઘોડા પર સવારી કરતી વખતે યોગ્ય હેલ્મેટ પણ પહેરો. તમારી આસપાસ થતી પ્રક્રિયાઓ ઉપર ધ્યાન આપો. તમારા ફોન, ટેબ્લેટ અથવા કોઈપણ સ્માર્ટ ઉપકરણનો ઉપયોગ કરતી વખતે વાહન ચલાવશો નહીં, ચાલશો નહીં અથવા શેરી ક્રોસ કરશો નહીં. આ પ્રકારના વિક્ષેપો અકસ્માતોમા પરિણમે છે. 

ટ્રોમેટિક બ્રેઇન ઇન્જરી વિષે કેટલીક નીચે મુજબ માન્યતાઓ અને હકીકતો છે :

માન્યતા : સીટી અને એમઆરઆઇ સ્કેનથી મગજને થયેલું નુકસાન હમેશાં જાણી શકાય છે.

હકીકત : સીટી અને એમઆરઆઇ સ્કેન, ખોપરીનું ફ્રેકચર, બ્રેઇનલીક જેવા ગંભીર ટ્રોમાની તપાસ માટે ઉપયોગી થાય છે. આ સ્કેનથી મગજને થયેલા નુકસાનના લક્ષણો હંમેશા જાણી શકાતા નથી. ખાસ તો સખત  આઘાતથી મગજને થયેલી ઇજાના કારણો જાણી શકાતા નથી. અસંદિગ્ધ સીટી (Diagnostic CT & MRI)અથવા એમઆરઆઇ પરિણામો મગજને ઇજા થઇ હોવાની શક્યતા દર્શાવે છે.

માન્યતા : તમે સંપૂર્ણપણે સાજા ના થઇ જાવ ત્યાં સુધી રોગનું જોખમ વધારે  (TBI સાથે સંકળાયેલા)એવી ઉત્તેજનાઓને ટાળવી જોઇએ.

હકીકત : રોગના લક્ષણો (TBI)ના લક્ષણો ઓછા થાય ત્યાં સુધી ઇજાગ્રસ્ત મગજવાળા દર્દીને રક્ષણસ્વરૂપે શાંત, અંધારા રૂમમાં અલાયદો રાખવાની સામાન્ય પ્રથા છે. 'આરામ કરો અને રાહ જુઓ' ની પધ્ધતિ, જો કે, સાજા થવા અંગેની યોગ્ય પધ્ધતિ હવે ગણાતી નથી ઊલટું, એનાથી લક્ષણો વધુ વણસે છે. સખત આઘાતથી મગજને ઇજા થયાના ૭૨ કલાક પછી પણ અનેક નિષ્ણાતો થોડીક હલનચલન અને નિયંત્રિત વ્યાયામની સલાહ આપે છે. તમારાં ડોકટરને પૂછ્યા વિના તમારો રીકવરી પ્લાન બદલશો નહિ. હંમેશા માટે આ વાતનું ધ્યાન ખૂબ જરૂરી છે.

માન્યતા : મગજની આઘાતજનક ઈજા (TBI)પછીના બાકીના દિવસ માટે દર્દીને દર્દીને દર કલાકે જગાડવો જોઇએ એવી માન્યતા છે.

હકીકત : સખત આઘાતથી મગજમાં  થયેલી ઇજા (માથામાં ઇજા / ટ્રોમા)ના પગલે દર્દીને ૨૪ કલાક માટે જાગતો રાખવો જરૂરી નથી. મગજમાં થયેલી ઇજામાંથી બેઠા થવાનું (રિકવરી), નિંદ્રા પર આધારિત છે. જો મગજમાં થતો રક્તસ્ત્રાવ અને તીવ્ર ટ્રોમા બાબત નિષ્ણાત ડોકટરે ચિંતા નહિ હોવાનું જણાવ્યું હોય તો આરામદાયક નિંદ્રા એ સલામત છે અને દર્દીને જલદી રૂઝ આવે એ માટે આવશ્યક છે.

માન્યતા : માથાની ઇજા ભયજનક નથી. ફક્ત એથ્લેટો (રમતવીર)ને જ મગજમાં ઇજા થાય છે.

હકીકત : મગજમાં થતી ઇજાને હળવી ટ્રોમેટિક બ્રેઇન ઇન્જરી (TBI) કહેવાય છે. આ ઇજાના લક્ષણો (ગેટિંગ ધ બેલ રન્ગ અથવા સીઇંગ સ્ટાર્સ)ને કદી અવગણશો નહિ. એનાથી જીવનું જોખમ ઊભું થતું નથી. એ મગજને પહોંચેલી હળવી  ઇજા છે, પરંતુ એનો અર્થ એ નહિ કે એ ગંભીર નથી. ઘણા દર્દીઓ બે સપ્તાહમાં સારા થઇ જાય છે, જ્યારે કેટલાક દર્દીઓ મગજમાં ઇજાના લક્ષણો, બાકીનું આખું જીવન અનુભવતા રહે છે. અન્ય TBIની જેમ કંકશન (મગજમાં થયેલી ઇજાની તકલીફ) એ ફક્ત એ એથ્લેટો (રમતવીર)ને જ થતી સમસ્યા નથી. એ કોઇને પણ ગમે ત્યાં, ગમે ત્યારે મુશ્કેલીમાં મુકી શકે છે. TBI એ બંદૂકની ગોળીના ઘા, સતામણી, પડી જવું (મોટાં અને બાળકોના જૂથમાં), લશ્કરી કાર્યવાહી અથવા વિસ્ફોટ, વાહન અકસ્માત જેવા શારીરિક ટ્રોમાનું પરિણામ છે.

માન્યતા :  મગજને નુકસાન થયાના બે વર્ષ પછી વધુ રીકવરી શક્ય નથી.

હકીકત : ઘણા એવો દાવો કરે છે કે મગજમાં ઇજા થયા પછીના પહેલા બે વર્ષોમાં જ રીકવરી શક્ય છે, પરંતુ વર્તમાન સમયમાં થયેલા સંશોધનો પછી એ સાચું નહિ હોવાની હવે આપણને જાણ થઇ છે. ઘા રૂઝાય એના પ્રથમ નવ મહિનાઓ પછી રીકવરી માટે સમય એ કોઇ આધારભૂત માપદંડ નથી. આ પછી રોગના લક્ષણોને અનુકૂળ સારવાર મળે એ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ઇજા થયાના ૫૦ વર્ષ પછી પણ જો જરૂરી સારવાર મળી જાય તો રીકવરીની પૂરેપૂરી શક્યતા રહે છે જે હેમંશા પ્રોગ્રેસીવ હોય છે. 

આઘાતજનક મગજની ઈજાઓ સાથે સંકળાયેલા દર્દીઓના સામાન્ય પ્રશ્નો અને તેની આધુનિક તથા ઘરેલું સારવાર વિશે આવતા અંકે....