ગુજરાતે લઘુચિત્રોનાં નૂતન આયામ .

- રસવલ્લરી-સુધા ભટ્ટ

પરિવર્તન એ સંસારનો નિયમ છે

આદિવાસીઓએ ભીંતચિત્રો વડે પોતાના ઘરને આગવી ઓળખ આપી એ પછી ચિત્રયાત્રા વિશ્વસ્તરે અવિરત ચાલતી આવી છે. એનાં અનેક સ્વરૂપો સમયોચિત પ્રકાશિત, પ્રસારિત, પ્રચલિત થતાં રહ્યાં અને યુગપ્રવર્તક અસરો ઝીલીને કળા પુખ્ત થતી ગઈ. હા, ક્યાંક એબ્સર્ડ સાહિત્યની જેમ એબ્સર્ડ કળાએ પણ દેખા દીધી. યુરોપમાં રેનેસાં દરમ્યાન અને પછી ચિત્રકલાએ ખૂબ કાઠું કાઢ્યું. ક્યાંક કલાસિકલ તો ક્યાંક આધુનિક સ્વરૂપે એના ચાહનારા વર્ગો વિભાજિત થતા ગયા. સમય સાથે અતિ આધુનિક કળાયુગ પણ આવ્યો અને તેથી તેના મા'ણનારાઓ ફરીથી, એકમેકથી નોખા વર્તુળમાં પૂરાયા. ખેર, એકલાં ચિત્રો જ નહિ, પરંતુ શિલ્પ સ્થાપત્ય, સાહિત્ય, નૃત્ય, નાટય, આદિ પણ કસોટી અને ચર્ચાની એરણે ચડયાં. જે હોય તે તે દરેકને ભાગે પરિવર્તનનો પવન નવી પવન પાવડી લઇને આવ્યો અને હા, જેમ જેમ કલાનો વાયરો વાતો ગયો તેમ તેમ કલાકારો નિતનવા પ્રયોગોના આદિ થઇ ગયા. કોઈ એક પ્રવાહમાં તણાવાને બદલે કંઇક નવું કરવાની ભાવનાએ જોર પકડયું. અલબત્ત, સ્થાપિત ચિત્રકળાઓએ તો તે લોકકળા હોય કે કોઇ ચોક્કસ ચોકઠામાં બેસતી કળાઓ હોય સૌએ પોતપોતાની રીતે કાઠું કાઢ્યું અને નૂતન વિચારોને નવયુગમાં આવકારો મળ્યો. રાજસ્થાન, કાંગડા, પહરી, મધુબની જેવી લઘુચિત્રોની શ્રેણીમાંય નાવીન્ય ભળ્યું. જે તે સ્થાપિત ચિત્રકળાનું ગૌરવ યથાવત્ રહે અને નવું ઉમેરણ ગરવાઇથી કલાક્ષેત્રે પગરણ માંડે એનાથી રૂડું બીજું શું ?

ચિત્તમાં ચિત્રના ચમકારાનો ઉજાસ દિશાસૂચક

સૌરાષ્ટ્રના રાજકોટ-વાંકાનેર નજીકના ગામ દલડીમાં ધૂળના રંગે રંગાયેલા, લક્ષ્મણભાઈ રેવાભાઈ લાપડાને બાળપણમાં શું શિક્ષણ કે શું કળા-એકેયમાં રસ ન પડતો પરંતુ શાળાના ચિત્ર શિક્ષકની મહેનત અને પ્રેરણાથી તેમનું ભાવિ ઘડાયું. ચિત્ર પ્રેમે બધી બારીઓ ખોલી આપી અને કલા પ્રત્યેની સાચી લગન અને મહેનતે ભરવાડના આ દીકરાને ચિત્ર શિક્ષણની સીડી ચડાવી, પાર કરાવી અને અસંખ્ય કલાશિષ્યોનું ભાવિ ઘડનાર આચાર્યની પદવીને તેમણે શોભાવી. એક વાર સાચી કેડીએ ચડયા પછી તેમણે પાછું વાળીને કદી જોયું નહિ. તેમણે વરિષ્ઠ કલાગુરુઓ પાસેથી પરોક્ષ કે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન મેળવ્યું. વાસુદેવ સ્માર્ત, ખોડીદાસ પરમાર, પ્રતાપસિંહ જાડેજા, કનુદેસાઈ, વી.રામાનુજ જેવા કલાકારોને હૈયે ધર્યાં અને ચાલી નીકળ્યા કલામંઝિલ 

તરફ આ ગોવાળના બાળ કલાપંથે આગે કદમ માટે આવશ્યક છે ઝીણી નિરીક્ષણ શક્તિ, નવા વિચારો, કળાનાં નવાં સ્વરૂપોનાં ખેડાણ, લગન, ધૂન, આત્મવિશ્વાસ અને મહાવરો. આરંભે કલાકારે જે આવી મળે એ અપનાવવાના ઉપક્રમે પ્રદર્શનો, વિજ્ઞાન મેળા, શહેરની દિવાલોને માધ્યમ બનાવવા પડે. હસ્તકલા, અન્ય કળાની પ્રક્રિયા, રેખાચિત્રો, સ્કેચ, વારસાગત કળાને હૈયે ધારણ કરવાની તૈયારી હોય ત્યારે સ્વયમ્ રૂમઝુમતી સામે ચાલી આવતી કળારાણી કળાકારને વરે. રાજસ્થાની લઘુચિત્રોના પિયર નાથદ્વારાથી લોકપ્રિય થતી જતી એ કળા ભારતભરમાં માન ખાટી ગઈ છે. તેણે અનેક કલાકારોના દેહ ઘડયા છે. એક મૌલિક દ્રષ્ટિકોણના પરિણામે લક્ષ્મણભાઈએ પોતાને ગમતાં લઘુચિત્રોમાં સર્જનાત્મક શૃંગારિક રંગ છટાયુક્ત શૈલી અપનાવી. નિજી શૈલીમાં રમખાણ એમનાં ચિત્રોમા વૃક્ષોનાં વિવિધ નૂતનતમ સ્વરૂપોની ઝાંખી થાય છે. આકૃતિમાં લય, ગતિ, મરોડ અને સુંદર રંગ સંયોજન આ ચિત્રોની ખાસિયત છે.

રસિક દર્શકોને કલાભાષા આકર્ષે

કેટલાંક ચિત્રોમાંથી પસાર થઇએ તો ચિત્રયાત્રાનો પરમાનંદ મળે. 'આંધળો પાટોની રમત'માં અનેક પાત્રો વિધવિધ ગતિ વિધિ દર્શાવે છે. ગતિશીલ, ક્રિયાશીલ, ચાલતા, દોડતા, પાટો બાંધેલા ખેલાડીને ખીજવતા માનવપાત્રોનાં કપડાં, કેશકલાપ, નાક, આંખ (સ્હેજ અણિયાળાં) ટીખળ કરે. મસ્તીમાં મશગૂલ મોજ કરે. વૃક્ષોના આકાર અદ્ભુત. નાનાં મોટાં, પાતળાં, ભરાવદાર, પાનના વૈવિધ્યપૂર્ણ લીલા રંગ અને આકાર, મોરનાં પીછાં પણ મરોડદાર...'એ...પકડાઈ ગયો'નો ભાવ આ ચિત્રમાંથી છલકાય. અન્ય ચિત્રમાં 'દાણ માંગે, કાનુડો દાણ માંગે..' માં માથે મટુકી મહીની દોણી... તે મહિયારણ ચાલી રે..માં અદ્ભુત વેશભૂષા, સાવ જુદી શૈલીનું પુષ્પયુક્ત કદંબ વૃક્ષ, કાનુડો અને તેની વાંસળીનાં કામણ, પિતાંબર પહેરી ત્રિભંગમાં ઊભેલા એવા તો સોહે ! કમળ, ગાય, નિશાન ડંકા જેવા ભાસતા વૃક્ષો લાલિત્યપૂર્ણ નજાકત ભર્યાં એવાં ડોલે ! આ કલાકાર આયોજિત પ્રતીકો અને કલ્પનો હર પળે વિલસતાં ભાસે. વૃક્ષ, મોર, વાછરડાં, ગોપીઓ, કમળફૂલ ઇત્યાદિ. હવે જુઓ 'રાધાજીનાં ઊંચા મંદિર નીચાં મોલ...' વાહ, ઝરૂખડે દીવા બળે અને રાધાજીના ઘર પછવડે મોહન મોરલી વગાડે ! બે છત્રી ધારી મહેલમાં રાધા અને ગોપીઓ મ્હાલતી દેખાય. અને પેલા ચિત્રમાં 'રાધારાણી કાન્હા સંગે ઝૂલો ઝૂલતી' હિંડોળે લ્હેર કરે ત્યારે હિંચકાને અડીને વૃક્ષો પણ છત્રી જેવાં લાગે ! અરે ! ચિરહરણમાં તોફાની કાનુડો ગોપીઓને યમુનાસ્નાનમાં ખલેલ પાડે ત્યારે ચિત્રાંકન અલંકૃત બને. જળમાં વમળ મળે. આવાં અનેક ચિત્રોમાં 'છોડમાં રણછોડ'નાં દર્શન થાય અને ધન્ય થઇ જવાય. માઉન્ટ બોર્ડ, કેનવાસ અને કાપડ પર તૈલ, એક્રેલિક, પોસ્ટર અને પારદર્શક રંગમાધ્યમ વડે કલા, કલાકારો અને કલારસિકો મનોમન અદ્વિતીય કલાવિશ્વમાં રમમાણ થઇ જાય તેમાં જ લક્ષ્મણભાઈ જેવા કલાકર્મી અને મર્મના જીવનનો મર્મ સમાયેલો છે.

લસરકો :

માટી સોતા રહીને સર્જેલી હળવાશ, સહજતા, સરળતા, નજાકતતાથી શોભતી કળાકૃતિઓ... સ્વાગત !

અવકાશથી ભર્યું ભર્યું ચિત્રાકાશ

લઘુચિત્રોમાં ઝીણવટભરી વિગતો જ તેનું ઘરેણું છે. આ ઉત્તમ અભિગમ જોવા મળે છે આ લઘુચિત્રોમાં. અવકાશને ખીચોખીચ ભરી દેવા કરતાં થોડી સ્પેસ ભાવક માટે મનભાવન બની રહે છે જેમાં એ ડોકિયું કરી શકે. કલાકારને કુદરતી રીતે જ ચિત્રને ભવ્ય બનાવે. પાત્રોની ગોઠવણ, કેશકલાપ, વસ્ત્રો, આભૂષણ ચહેરાના આકાર અને હાવભાવ મિનિયેચર ચિત્રોનું અગત્યનું અંગ છે. વળી એમાં નિરૂપાયેલા પ્રસંગને અનુરૂપ લય અને ગતિ જાણે કે સંવાદ સજાવવા સક્ષમ બની રહે છે. રાજસ્થાની શૈલીની છાંટ અહીં ક્યાંક નજરે ચડે પરંતુ અલગ નવીન વૈયક્તિક શૈલીનો વિકાસ વિવિધ વિષયોમાં ડોકિયાં કરે છે. ચિત્રમાં વાતાવરણ, પ્રસંગ નવા વાઘા સજીને નૂતન પ્રવાહમાં વહેતી કલાનો પિંડ ઘડે છે ત્યારે એક સત્ય યાદ આવે. નવું ભલે આવે; એને મા'ણીએ. એને ઘણી ખમ્મા પરંતુ આપણી સંસ્કૃતિ અમર રહે ! લક્ષ્મણભાઈ માટે આ ચિત્રોમાં કોઈ લક્ષ્મણ રેખા નથી. આ નોખી અનોખી કૃતિઓમાં એમણે રેખાઓનો ફોર્સ વધારી આકૃતિઓને વધુ આકર્ષક બનાવી છે. ચુંદડી, ખેસ જેવાં વસ્ત્રો લહેરાય, ચાલ, ઝડપ અને 'બોડી લેંગ્વેજ' જીવંત બને. ગ્રામ્ય વાતાવરણનું સૌંદર્ય રંગોની ઝાંય વડે નિખરી ઉઠે. મૂળ ત્રણ રંગોમાં મેળવણીની નવી સ્કીમ વડે મોનોક્રોમિક રંગોમાં શેઇડ ઊભા કરવાના ઉપક્રમમાં ત્રીસેક નવા શેઇડ મેળવે ત્યારે કલાકારના અનુભવના નિચોડ રૂપે દરેક રંગમાં સફેદ રંગની મેળવણીના જાદુથી તેઓ નવું રંગવિશ્વ ઊભું કરે ! અલગ અલગ રંગ સંયોજન રંગના પ્રમાણ ઉપર અવલંબે વૃક્ષોના ભિન્નભિન્ન આકારને કારણે પણ ચિત્ર જીવંત લાગે - પાછાં ઝાડ પણ ઝૂમતાં હોય અને પર્ણ પુષ્પ ખિલખિલાટ કરતાં ભાસે !