'ખિડકી' અને દર્દભરી કથા .

- ક્ષણ-ક્ષણાર્ધ-પ્રવીણ દરજી

- ભરતમુનિએ ગણાવેલ આઠ કે નવ રસોમાંથી હવે વધુમાં વધુ 'કરૂણ' રસ જ લુપ્ત થતો જાય છે, કરૂણા બાષ્પીભૂત થઈ ગઈ છે. જીવનને કરૂણ બનાવી રહ્યા છીએ

એ ક માણસના હૃદયથી બીજા માણસાનાં હૃદય સુધી પહોંચવાની વાત હવે કંઈક ભૂતકાળ બનતી જાય છે. 'સંવેદના' જેવો શબ્દ હવે અજાણ્યો બનતો જાય છે. આપણે ડિઝિટલ થઈ રહ્યા છીએ. એક જ છત નીચે જીવનાર પણ વર્ષો વીત્યાં પછી પણ એકમેકને પામવા પ્રયત્ન કરતો નથી. ભરતમુનિએ ગણાવેલ આઠ કે નવ રસોમાંથી હવે વધુમાં વધુ 'કરૂણ' રસ જ લુપ્ત થતો જાય છે, કરૂણા બાષ્પીભૂત થઈ ગઈ છે. જીવનને કરૂણ બનાવી રહ્યા છીએ.

કથા તો દેખીતી રીતે સાવ સાદી છે. છતાં ક્યારેય સાચી કથા સાદી હોઈ શકે ? દાદા વર્ષોથી આ ફલેટમાં રહેતા આવ્યા છે. દાદા માટે એ 'ઘર' છે, સતત વાગોળવો ગમે તેવો ત્યાં એમનો ભૂતકાળ છે. પોતાના ખંડની વિશાળ બારી પાસે તે નિત્ય બેસે છે. નીચે પસાર થતી પોતાના બાળકની નિશાળે મૂકવા જતી સ્ત્રીને તે જુએ છે, શ્વાન, શ્વાન બચ્ચાં નીચે રસ્તા પર રમતાં જુએ છે. નીચે થોડાંક બાળકો યથેચ્છ રમી રહ્યાં છે. કોઈક વળી કન્યા બાઈકને અઢેલીને તેના મિત્રની તસ્વીર ખેંચી રહી છે. દાદા બધું આનંદથી ચા નો ઘૂંટ ભરતાં ભરતાં નિહાળતાં રહે છે. બારીની બહારના એ વિશ્વ સાથે અંદરની બારીમાં દ્રશ્યો પણ કદાચ દાદા નિત્ય જોડતા જતા હશે. ત્યાં બારીમાં કલશોરી રહેતાં એક છોડ પણ દાદા જોતા રહે છે. અને વળી પેલી રંગબેરંગી શાલને ખુરશી પર ટીંગાળી રાખી છે તેને પણ તે સૂંઘી લે છે, ઓઢી લે છે, શાલ હાથમાં પકડતાં ખુશ થઈ રહે છે. તે દીવાલ પર લટકાવી રાખેલી તસ્વીરો પર પણ નજર ફેરવી રહે છે. જે સ્વજનો વિદાય લઈ ચૂક્યાં છે, ફ્રેઈમમાં મઢાઈ ચૂક્યાં છે તેનું વિશ્વ પણ 'દાદા'ના હૃદયમાં ધબકતું રહ્યું છે. દાદા ખુરશીની પાસે પડેલા ટેબલ પર ક્યારેક નોકર સોનુ સાથે ચેસની રમત પણ રમી લે છે. સોનુ ચેસમાં દાદા કરતાં ઊણો ઊતરે ત્યારે દાદા પત્નીને યાદ કરીને 'નીલુ પણ તારી જેમ જ ચેસમાં નબળી પડતી હતી' તેવું કહીને નીલુનું સ્મરણ કરી લે છે. પેલી શાલ અને બારીમાં કલકલી રહેલા છોડ સાથે દાદાનું તીવ્ર સંવેદના જગત વીંટળાયેલું છે. સંભવત: નીલુની જ એ શાલ છે. તે જ ઓઢતી હશે, કદાચ સાથે પણ એ શાલ ઓઢી હોય. શાલ માત્ર શાલ નથી. નીલુ સાથેની નાજુક પળોનું વિશ્વ છે. તેને તે ધોતા નથી. એ રૂપે જ ટીંગાળી રાખે છે. ખુરશી પર, ઇચ્છે ત્યારે તેને સ્પર્શી રહે છે, ઓઢી લે છે- નીલુને વીંટાળી દેતા હોય એમ...

દાદા આવું એક પોતાનું વિશ્વ, પોતાની મરજી પ્રમાણેનું વિશ્વ જીવી રહ્યા છે. નોકર સોનુ રસોઈ બનાવે છે, ચા બનાવે છે, દાદાની સારસંભાળ કરે-રાખે છે. વધુ સાચું તો સોનું જ દાદાના સંવેદનજગતને પામી શક્યો છે. દાદાના મૂડને, દાદાના ગમા-અણગમાને તે બરાબર જાણે છે. દાદા મૌન હોય ત્યારે અને દાદા બોલતા હોય ત્યારે પણ. સંવેદનને પાસે-સમજે તે સ્વજન એવું સ્વીકારીએ તો સોનુ દાદાનું સ્વજન-સાચું સ્વજન હતો...

દાદાનો દિલ્હી રહેતાં પુત્ર સાહિલ ક્યારેક દાદાને અર્થાત્ તેના પિતાને મળવા આવે છે. આજે પણ સાહિલ અને પિતા અર્થાત્ 'દાદા' ડાયર્નિંગ ટેબલ પર સાથે જમી રહ્યા છે. વાત ફરી વાતમાં સાહિલ ગંધાઈ ઊઠેલી શાલને ધોઈ નાખવા જણાવે છે. 'દાદા' મૂંગામંતર થઈ સાહિલના આક્રોશનાં અર્થઘટનો કાઢતાં રહે છે. અને સાહિલને સીધું જ કહે છે : તું અહીં મને મળવા નથી આવતો, તારા કામે આવતો હોય છે. તારી માના મૃત્યુ પછી તારાં સંતાનોને કે પુત્રવધૂને પણ અહીં આવવાનો સમય મળ્યો નથી. સાહિલ ફોન કરી શકો, વોટ્સ એપ, વીડીયોનો ઉપયોગ કરી તમે મળી શકો એવું જણાવે છે ત્યારે દાદા વધુ ગંભીર બની જાય છે. સાહિલ કહે છે કે તમને મળવા આવું ત્યારેય પ્રશ્નો અને ન મળવા આવું ત્યારેય પ્રશ્નો. પત્ની દિલ્હીમાં નોકરી કરે છે, આજના બાળકોને તો તમે જાણો છો કે તેઓને કશું કહેલું સાંભળવું ગમતું જ નથી. દાદા અર્થાત્ પિતા જમવાનું અધૂરું મુકીને જ ઊભા થઈ જાય છે. દાદા ભીતરમાં કેવું-કેટલું કોચવાયા હશે તે બધું તેમના ચહેરા પરથી પામી શકાય છે. દીકરાને જેમાં બદબૂ જણાય છે એ શાલ તો એનો આત્મા છે, એકલતા દાદા જીરવી શકતા નથી, એવું નથી, એ એકલતાની સંવેદનાની અંદરની બારી સુધી પહોંચી શકનાર સૌ ફ્રેઈમમાં પુરાઈ ગયાં છે અને પુત્ર તેનો પરિવાર ત્યાં સુધી પહોંચવામાં અસમર્થ છે તેની પીડા છે. શાલ તો સ્મૃતિપટારો છે.

આ ફ્લેટ તેની વિશાળ બારી, પુસ્તકો, ચેસની રમત, શાલ, રોપો, વર્ષો સુધી નીચેની આવન-જાવનનાં જોયેલાં દ્રશ્યો, તે દ્રશ્યો સાથે જોડાયેલું હર્ષ-વિષાદનું વિશ્વ, નોકર સોનુ - આ અને એવું બધું દાદાની સંવેદનાનું કોમળ કરૂણ વિશ્વ છે. જ્યાં પહોંચવા માટે સ્વજનોને ફુરસદ નથી, તેવી સંવેદના પણ નથી. અને હવે લેન્ડલોર્ડનાં પુત્ર એકાએક નામે વેદાન્ત આવીને દાદાને ફ્લેટ ખાલી કરવા વિનંતી કરે છે. હવે એ ફ્લેટ વિદ્યાર્થીઓને વધુ ભાડાથી ભાડે આપવાનો છે. નવી પેઢીને નફા-નુકસાન ગણનારો તે યુવક છે. દાદાને વિકલ્પે તે બીજો ફ્લેટ આપનાર છે જ, પણ દાદાનું જ્યાં જગત ઉઘડયું, વિકસ્યું, સ્મરણો જન્મ્યા, શેષ બચ્ચાં એનું શું ? પડતા પર પાટુ જેવો ઘાટ થયો. દાદા મનથી ભાંગી પડે છે. સોનુ સાથે ફ્લેટ જોવા જાય છે. કચવાટ સાથે. બારી ખોલતાં જ ત્યાં કબૂતરો ઊડે છે, જર્જરિત બધું દેખાય છે. પણ હવે વિકલ્પ જ બચ્યો નથી. ફ્લેટ ખાલી કરવાનો હોવાથી સોનુ સામાન પેક કરે છે, તે રાત્રે દાદા વાળુ કરવાનું ટાળે છે. શાલને મજબૂત રીતે પકડી, સૂંઘી, ઓઢી લે છે. એક જગત પર પૂર્ણવિરામ મૂકાતું હોય તેવી દર્દિલી લકીરો દાદાના ચહેરા પર ખેંચાઈ આવી. બહાર બારીમાં ચંદ્ર ચમકે છે, વર્ષાધારા થાય છે, તે પોતાની ખુરશીમાં બેસીપડે છે. ભગ્ન હૃદયે... સ્મૃતિ જગત વિવષ્ટ થતું જોઈ રહે છે. 

લિફ્ટમાં બેસી નવા ફ્લેટ પર આવવાની ક્ષણો ભારે વેદનાની હતી.

વેદાન્ત નવા થનાર ભાડૂતને 'દાદા' વાળો ફ્લેટ બતાવી, બારી-બાલ્કનીનાં ગુણગાન ગાય છે. પણ તેના માટે બારી-બાલ્કની વધુ મળતા ભાડાની લાલચ હતી તો દાદા માટે સાચવી રાખેલી હૃદય સંપત્તિ હતી, સંવેદનાનાં મુલાયમ વિશ્વોનું ત્યાં સંગીત ભરેલું હતું. માણેલું નીલુ સાથેનું જીવન હતું, ત્યાં રહેવા આવ્યા ત્યારથી માંડીને અત્યાર સુધીની અનેક અવિસ્મરણીય દ્રશ્યલીલાઓ હતી.

આ ફ્લેટમાં રહેવા આવી રહેલો વિદ્યાર્થી યુવક વેદાંતને પૂછે છે : 'શું અહીં આ ફ્લેટમાં ભાડૂઆતનું મૃત્યુ થયેલું ?' વેદાંત પાસે તેનો ઉત્તર નહોતો. હા, ત્યાં 'દાદા'ની એક ફ્રેઈમ મઘ્યે તસ્વીર હતી... સંવેદનાનું એક નિ:શબ્દ વિશ્વ એમ જ આટોપાઈ જાય છે, એમ જ ડૂસકું, આંખનાં આંસુ, એક ભાવલોક સ્ટેચ્યુ બની રહે છે... કોઈને, કશો ક્યાંય ફેર પડતો નથી. સમ-વેદનના દ્વાર ભીડાઈ ગયાં છે. નસીરૂદ્દીન શાહ અભિનીત આ શોર્ટ ફિલ્મ 'ખિડકી' જોનારની આંખને વારંવાર ભીંજવી રહે છે. કથા ક્લાસિક ટયૂનિંગથી આરંભાય છે અને અંત પણ એવા ટયૂનિંગથી જ થાય છે. છતાં આરંભ અને અંત બંનેના અર્થો અહીં સાવ ભિન્ન રીતે ધ્વનિત થતા આવ્યા છે.