પંખ, પંખી, પ્રેમ... .

- ક્ષણ-ક્ષણાર્ધ-પ્રવીણ દરજી

- પક્ષી ગાય છે કારણ કે એની પાસે ગીત છે. અને આપણે? આપણું ગીત જ ક્યાં બચ્યું છે ભલા? સંવાદ પણ ક્યાં છે?

આ જકાલ મનનું પંખી તો ઉડાન ભર્યા જ કરે છે પણ તે સાથે મનમાં પણ આખો પંખી લોક ટહુકી રહ્યો છે. આમ જ, અમસ્તું, અમસ્તું, સહજરૂપે થતું જાય છે. કોઈક આવી વાતને બાળકબુદ્ધિ કહીને હસી નાખે તો ભલે હસી નાખે. આ ઉંમરે પણ બાળક બની રહેવાનું સદ્ભાગ્ય ઈશ્વર જો આપી રહેતો હોય તો ભલા, એનાથી બીજું રૂડું શું હોઈ શકે ? વાત કંઈક એવી છે કે આ અઠવાડિયામાં અમારા બેએક મિત્રોએ સવાર સવારમાં જ કંઈક એવી ભેટ આપી છે કે આશ્ચર્યની છાલક પર છાલક હજી અમને ભીંજી રહી છે. લો, એકે વિવિધ પંખીઓના પ્રાતઃકાળના તેમના મખમલી અવાજોને રેકોર્ડ કરી અમને મોકલી આપ્યા. બીજા મિત્રએ કર્ણની સાથે ચક્ષુ-મનને પણ ધન્ય કરી મૂકે એવા તેમના ઓડિયો-વીડિયોમાં ભાતભાતના રંગોવાળા નૃત્ય કરતા મયૂરોની કેકા પ્રત્યક્ષ કરાવી હૃદયભેદક તેમના અવાજો સાંભળીને અમે વિમૂઢ થયા. વિમૂઢનો અર્થ પંડિતોને જે કાઢવો હોય તે કાઢે અમે તો રસમગ્ન અમારી સૂધબૂધ ત્યારે ભૂલી બેઠા હતા. હા, અમારો 'ગુપત' બાળરસ ત્યારે ઠમક ઠમક નાચતો હતો.

હા, ખરું તો એ નિમિત્તે અમારી અંદર જ પડેલો પંખીલોક કંઈક જાગી ગયો હતો. પંખીલોક એટલે પંખીલોક ! અમારે કંઈ એનાં નામ-ઠામ આપવા નથી, ચરિત્ર નિર્માણ પણ કરવું નથી. પણ એનાં 'ચરિતર'થી તો રાજી રાજી છીએ જ. ન ઈચ્છનારને ય રાજી કરી રહે તેવાં એ ચરિતરનો ઈલમ છે. અમે તો 'પંખી' બોલીએ છીએ ત્યારે ચક્ષુ સામે આખો આ, તે, પેલો, બધો, આખે આખો એ લોક હોય છે. કોણ ક્યારે આવીને દૂર રહ્યે રહ્યે અડપલું કરી જાય તે વિશે કશું કહેવાય જ નહીં ! અને વળી એ ક્યાં કોઈનાય બંધનને ગાંઠે તેવું હોય છે ? તમે કહો તેમ એ કરે જ તેવાં ઓછાં એ કહ્યાગરાં છે ? ખરું સ્વ-તંત્ર અને સ્વાતંત્ર્ય તો તેમનું છે. એ જ નિયમ ઘડે, એ જ પાળે, એ જ નિયમ તોડે અને એજ એવા નિયમભંગની સજાને બદલે તેના અઢળક આનંદ પણ લૂંટે ! તમે પાસે બોલાવો તો હાથતાળી આપીને છટકી દૂર જતું રહે અને તમે બેધ્યાન હો, તો ત્યારે તમારા-મારા આંગણામાં છેક ચરણ પાસે આવી જઈને વાંકીચૂકી ડોક કરીને ફર્ર્ર્ પાછું ઊડીય જાય ! સાચકલા બાળપણને જરા સ્મરણમાં લાવું તો તો પછી આખેઆખો ખજાનો જ ખૂલી જાય, કોઈ મંદિરના ભોંયરામાં દાટેલા તિલસ્મી ખજાનાની જેમ. વાડો ત્યારે કંઈ અમારો જ નહોતો. ખરું તો વાડો એ બિન્દાસ પંખીઓનો હતો. અવાજના આરોહ-અવરોહ તો ત્યાં પ્રથમવાર સૂણ્યા હતા. જિહ્વા કે જીભ આવું-આટલું સરસ મીઠું ગાન રેલાવી શકે છે તેનો ત્યારે કાને પ્રથમ અનુભવ કર્યો હતો. ઊડું ઊડું અને ન ઊડે અને નહીં જ ઊડે તેવું માની લઈએ ત્યાં તો પાંખ પ્રસારી ઈલ્લો બતાવી ક્યાંય દૂર પહોંચી જાય. આગમન અને નિર્ગમનનો કોઈ નિયમ નહીં એ જ એનો નિયમ ! એને ક્યાં કોઈ નિયમ ઘડવો છે કે ક્યાંકથી પાસ કરાવવો છે ! માત્ર આનંદો, માત્ર ગાવ અને નાચો. ક્યારેક મને-તમને ય ઊડવા માટે ઈશારો કરી રહે - કહે પણ ખરાં... 'ઊડો, ઊડો' ! પણ આપણે બૂડેલાઓ ઊડી શકીએ ખરા ?

તમે કલ્પો, વધુ કલ્પો - અમે તેનાથી ય વધુ બડભાગી હતા. કારણ કે સૌથી અભિરામ સવારને પહેલાં તે નિહાળતાં, વાડો અને વાડાની આસપાસનાં વૃક્ષો પર તેમના અવાજ ઝૂલતા, ત્યાં સંગીતની એકાએક મહેફિલ જામી જતી. પ્રકાશને પણ ત્યારે ધીરે રહી પ્રકાશવું, -એ બધું સાંભળવું ગમતું. પંખીના સંગીતનો એ જાદુ છે. અને એ વિસ્તરી રહેલી સવારેને - સંગીતમઢી સવારેને, સત્કારવા અમે ઝટ ઊઠી જતા. પછી વાડા વચ્ચે ઊભા રહી, શક્ય તેટલું ગળું-મોં પહોળું કરી અમે પણ સામા સ્વૈર બનીને પ્રતિ ધ્વનિઓ રેલાવી મૂકતા ! પિંજરમાં પક્ષીઓ જોવાનું તો જીવનમાં ઘણું મોડું આવ્યું, લોક અમને 'ભદ્ર' ગણતા થયા ત્યારથી. પણ તે પૂર્વે તો અમારા વાડામાં વાડાનાં વૃક્ષો પર, આસપાસના વૃક્ષો પર કે દૂર દેખાતી ઝાડીઓમાં જ તેઓને નિહાળવાનું બન્યું છે. પિંજરનું પંખી મને હંમેશાં 'બાપડું' લાગ્યું છે, માનવનું કેદી લાગ્યું છે, આજ્ઞાપાલક કે કહ્યાગરું લાગ્યું છે - કહ્યાગરું કરતાં વધુ તો ગુલામ જેવું લાગ્યું છે. પંખી અને પિંજર ! રે, રે !!!

હજી લોંગ ડ્રાઇવનું નિમિત્ત મળે છે ત્યારે મારામાં છેક ઊંડે ધામા નાખીને બેઠેલું પંખી મારી આંખને, મારા ચિત્તને, મારી આખીય ચેતનાને એકદમ વૃક્ષો પ્રતિ શાખાઓ તરફ જોવા માટે, વૃક્ષ શ્રેણીઓ કે ગીચ ઝાડીની આરપાર દેખવા માટે પ્રેમભર્યો હુકમ કરે છે. 'જો, જો બહાર નિહાળી રહે' અને અમે તરત આંખને છુટ્ટી મૂકીએ, ડાળીએ ડાળીએ, પર્ણલીલા વચ્ચે, દૂર ઝાડીમાં કે દેખાતી કોઈ વાડીમાં અથવા ખેતરના શેઢે, ખળખળ વહેતા પાણીની પાળ પર, અને... અને... એમ આંખો ભમતી રહે. પછી તો પંખીઓનો આખેઆખો મોજીલો પારાવાર. ગણીએ તો ગણાય નહીં. ત્યાં કોયલ હોય, પરભૃતા પણ હોય, સૂડા પણ હોય, કુકડિયો કુંભારને સુગરી પણ હોય, રાત હોય તો ઘુવડજી પણ હોય, ક્યારેક પોપટ, કાગડા, ચકલીઓ, દેવચકલીઓ, કાબર અને વનની મધ્યે જઈ ક્યારેક ઊભા રહેવાનું બન્યું છે ત્યારે તો અનામ પક્ષી-પંખીઓની અનામ જાતિઓ તેમની રૂપ લીલાઓ બસ, જોયા જ કરીએ. કોઈકની લાંબી પુચ્છ, કોઈકની લાંબીલચ ચાંચ, તો કોઈકના માથે ત્રાંસી ટોપી, તો કોઈક વળી ઝૂલતાં ફૂમતાં જેવા મસ્તક સાથે જોવા મળે. અને પાંખો પણ એક રંગની નહીં, એકથી વધુ રંગનો આખો ખજાનો ત્યાં જોવા મળે. થાય કે ઈશ્વરે જરૂર સાવ નિરાંતના દિવસોમાં આ બધી રંગપૂરણી કરી હશે. વાડામાં દેવચકલીને જોવાનું તો વારંવાર બન્યું છે, તેના રંગનું સંમોહન જ તેને દેવની ચકલી કહેવા પ્રેરે. અને પેલી ચકલી તો ખરી જ. દર્પણને ટોચ્યા કરતી, ચીંચીંચીં કરી ઓસરીને ગજવી મૂકતી ચપળ ચકલીઓ. 

મધરાતે તમરાંનું સૂરી સંગીત પણ સાંભળ્યું છે, તો ઢળતી સાંજે માળા તરફ દોડી જતાં પંખીઓની પંક્તિઓ - નીલગગનનો હાર બની રહેતી કુંજડીઓની હાર પર હાર.., તેના સહજ રીતે રચાતા આકારો. ઓહ ! કેવું - આ પક્ષીલોક છે ! કેવા તેમના ધ્વનિઓ અને અનુરણનો હોય છે, આરોહ-અવરોહ, વચ્ચેનો વિરામ અને એ અવાજની ક્યારેક નરી માદક અસરો પણ. અરે આ પંખી જાદુઈ છે, મનને ભર્યું ભર્યું કરી રહે છે. ઘણીવાર થાય છે કે કોણે સૌ પ્રથમ 'પ્રેમીપંખીડા' જેવો શબ્દપ્રયોગ કર્યો હશે ? હું જરા, ઊલટાવીને કહું કે રે, પંખીડાં પ્રેમી જ હોય છે. પંખ હોત તો ઊડીને આવી જાત - એવો ભાવ પણ પંખીનું જ જુદી રીતે અભિવાદન છે. પંખીમાં પ્રિન્સ જેવો તિતિઘોડો ય યાદ આવે, હજી આજે ય કપોત તો અડોઅડ વસે છે. હજી ક્યારેક ગામ જતાં કૂકડાનો અવાજ સાંભળવા મળે તો તે રાજી રાજી કરી મૂકે છે. બુલબુલનો મધુર અવાજ પણ ભૂલાયો નથી. કાગડો તો આજદિન સુધી ચતુર જ લાગ્યા કર્યો છે, હજી આમ્રકુંજમાંથી કોયલને સાંભળીને એના માટેનો 'મદનદૂતી' શબ્દ મનને મલપતું કરી રહે છે. રાજા જેવા મયૂરની છટાઓ જોઈ આજેય ભાવવિભોર થઈ રહેવાય છે. એક ચીની કહેવતને સદા યાદ કરું છું. પક્ષી ગાય છે કારણ કે એની પાસે ગીત છે. અને આપણે ? આપણું ગીત જ ક્યાં બચ્યું છે ભલા ? સંવાદ પણ ક્યાં છે ?

સંવાદ તો પંખીની બે ચાંચમાં છે.