થ્રિફિટનેસ: મિતવ્યયિતા .

- શબ્દસંહિતા-પરેશ વ્યાસ

- સસ્તું મળે એટલે થોકબંધ લેવાની આપણી આદત છે. સરવાળે આપણી આ હરકત અપવ્યય થઈ જાય છે

માદક સુગંધ વેચે છે ફેરિયો પવનનો,

થોડી ઘણી ખરીદી રાખો સવાર માટે.

- હેમેન શાહ

ક વિ પવન નામક ફેરિયા પાસેથી સુગંધ ખરીદવાનું આહ્વાન આપે છે. ભગવદ્વોમંડલ અનુસાર 'થોડીઘણી'નો એક અર્થ છે : થોડીક ('ઘણી' શબ્દ આમ તો સાવ અમસ્તો જ છે !) થોડીઘણી એટલે જરૂરી હોય એટલી જ. અતિશય માદકતા તો ઉન્માદ થઈ જાય. હેં ને ? થોડીક ખરીદી એટલે મિતવ્યયિતા. 'મિત' એટલે માપસર અને 'વ્યય' એટલે 'ખર્ચ'. માપસર કે પ્રમાણસર ખર્ચ એટલે કે કરકસરના અર્થમાં આજનો શબ્દ સમાચારમાં આવ્યો છે.

લ્યુસી ગ્વઓ. ઉંમર ૩૦ વર્ષ. કોલેજ ડ્રોપઆઉટ. (હવે ભણ્યાં જ છે, ભાઈ!) લ્યુસીએ ભણતર અધવચ્ચે છોડયું પણ પછી 'સ્કેલ એઆઈ'ની સહસ્થાપના કરી. આ એ કંપની છે જે ચેટજીપીટી જેવી આર્ટિફિસિયલ ઇન્ટેલિજન્સ કંપનીઓને ડેટા સપ્લાય કરે છે. અત્યારે આ છોકરી અબજોપતિ છે અને આ સઘળી આપકમાઈ છે. ફોર્બસ મેગેઝિન અનુસાર નંબર વન સેલ્ફમેઇડ વૂમન બિલિયોનર ટાયલર સ્વિફ્ટને પાછળ મૂકીને હવે લ્યુસીબહેન પોતે એ કેટેગરીમાં નંબર વન બિલિયોનર બની ગયા છે. ઓહ વૂમનિયા !

'હિન્દુસ્તાન ટાઇમ્સ' લખે છે કે અબજોપતિ હોવા છતાં લ્યુસી થ્રિફ્ટિનેસ (Thriftiness) ઉપર ભાર મૂકે છે. લ્યુસી એ જ પહેરે છે જે કાં તો એને ભેટમાં મળ્યું હોય અથવા કિફાયતી ચાઈનીઝ ચેઈન ઓફ શોપ્સ 'શીન'માંથી એણે ખરીદ્યું હોય. પ્રવાસ માટે પ્રાઈવેટ વિમાન એ આસાનીથી ખરીદી શકે પણ એ કોમર્શિયલ ફલાઈટમાં જ મુસાફરી કરે છે. ફલાઈટ જો લાંબા સમય માટેની હોય તો જ બિઝનેસ કલાસમાં ઊડવું, બાકી ઇકોનોમી કલાસ, જિંદાબાદ. એની પાસે એ જ જૂની હોન્ડા સિવિક ગાડી છે. એ હજી પણ પોતાનું ખાવાનું ઉબર-ઇટમાંથી બાય-વન-ગેટ-વન-ફ્રી સ્કીમમાં મંગાવે છે. એ કહે છે કે જુઓ, મારા ઘણાં મિત્રો કરોડપતિ કે અબજપતિ છે. તેઓ એ કક્ષાએ પહોંચ્યા પછી પોતાની જાતને અસુરક્ષિત મહેસૂસ કરે છે. એટલે ડીઝાઈનર કલોથ્સ, સ્પોર્ટ્સ કાર અને પ્રાઈવેટ જેટનો દેખાડો કરે છે. મને કોઈ ફરક પડતો નથી. આ થ્રિફિટનેસ છે. મિતવ્યયિતા. ભગવદ્વોમંડલ અનુસાર સંસ્કૃત મૂળના શબ્દ મિતવ્યતિતાનો અર્થ થાય છે સંભાળીને જરૂરી ખર્ચ જ થવા દેવું તે, ત્રેવડ. યસ, 'ત્રેવડ' એટલે ગુંજાશ, શક્તિ કે પહોંચ પણ એનો એક અર્થ 'કરકસર' પણ થાય છે.

ખર્ચ ઓછો કરવો, ધન અને સંસાધનોનો બુદ્ધિપૂર્વક ઉપયોગ કરવો. સંસાધનો એટલે ? ભોજન, સમય અને પૈસો. આ સંસાધનોનો અપવ્યય ન કરવો. અહીં કંજુસાઈ એવો અર્થ બિલકુલ નથી.

કંજૂસ તો પોતાના માટે ય ન ખર્ચે. 'કણ' એટલે અનાજ અને 'ચષૂ' એટલે ચૂસવું પરથી કંજૂસ શબ્દ આપણી ભાષામાં આવ્યો છે. આ અર્થમાં અરબી મૂળનો એક ગુજરાતી શબ્દ 'બખીલ' પણ છે. એ જ અર્થમાં એક શબ્દ 'મખ્ખીચૂસ' પણ છે. તેલમાં માખી પડી હોય તો એને નીચોવીને એટલું ય તેલ જવા ન દે એવો, યાને મખ્ખીચૂસ. મિતવ્યયિતા જો કે કંજૂસાઈથી ભિન્ન છે. ખાદ્યતેલમાં માખી પડી જાય તો તેલ અખાદ્ય થઈ જાય. કંજૂસ હોય એ મૃત માખી નીચવેલું તેલ પણ ખાઈ જાય. મિતવ્યયી એવું ન કરે. એ તેલ કદાચ સાવ ફેંકી તો ન દે પણ હા, દીવો કરવામાં કે ઊંજણ તરીકે એ વાપરી શકે. લઘુતમ સાધનોનો મહત્તમ ઉપયોગ !

થ્રિફિટનેસ અલબત્ત પૈસાવાળાઓનો ગુણ છે. મિતવ્યયિતા તેઓનો જ ગુણ હોઈ શકે, જેની પાસે કાંઈ હોય. જેની પાસે કાંઈ હોય જ નહીં અને પોતે બડાશ હાંકે કે હું તો મિતવ્યયી છું, એ વાત ખોટી. આપણે પણ ગરીબ માણસને મિતવ્યયી કહેવો નહીં. ઓસ્કાર વાઈલ્ડના મતે આ ગરીબ માણસનું અપમાન છે. આ તો એવું થયું કે ભૂખે મરતાં માણસને ડાયેટિંગ કરવાના ફાયદા સમજાવવા ! મુલ્લા નસારુદ્દીન એક વાર એક રેસ્ટોરન્ટમાં બેસીને રાઈસપ્લેટનું ભોજન કરી રહ્યા હતા. મિષ્ટાન્ન તો તેઓની પહોંચની બહાર હતું. મજબૂરીકા નામ મિતવ્યયી ! ત્યાં એક ઊંચો, સુંદર, ગજબનું શારીરિક સૌષ્ઠવ ધરાવતો જુવાન રસ્તા પર નીકળ્યો. જાંબલી વેલ્વેટની પાઘડી, પરફેક્ટ શર્ટ અને બેગી પાટલૂન. સોનેરી કૃપાણ જે સોનાના કમરપટામાં ખોસ્યું હતું અને એની ચાલ પ્રભાવશાળી હતી. રસ્તા ઉપર સૌ લોકો એની તરફ જોઈ રહ્યા હતા. નસારુદ્દીને વેઇટરને પૂછ્યું કે આ છે કોણ ? વેઇટરે જવાબ આપ્યો કે આ તો સુલતાનનો સેવક છે. નસારુદ્દીને નિસાસો નાંખ્યો, ઉપર જોયું, બે હાથ બંદગીમાં ઊંચા કર્યા અને બોલ્યો : ઓ ખુદા, તારા ધ્યાનમાં તો આવ્યું જ હશે, તું જો તો ખરો આ સુલતાનના સેવકની લાઈફસ્ટાઈલ. તને નથી લાગતું કે તારા બંદાઓ આમ અમસ્તા અમસ્તા ગરીબ રહી ગયા છે ! મિતવ્યયિતા અમીરનો ગુણ છે, વંચિતની મજબૂરી છે.

જેની પાસે છે એ ખોટો ખર્ચ ન કરે, એવું અલબત્ત હોવું જોઈએ. ઉર્જા, અન્ન અને પાણીનો વેડફાટ શા માટે ? આખરે તો એ રાષ્ટ્રની સંપત્તિ છે. અને આ ખરીદીનો ખેલ ખતરનાક હોય છે. જેની જરૂર નથી એવી વસ્તુઓ ઘર મહીં એકઠી થયા કરે છે. કરકસર આમ તો સારી પણ સસ્તું મળે એટલે થોકબંધ લેવાની આપણી આદત છે. સરવાળે આપણી આ હરકત અપવ્યય થઈ જાય છે. વધારે પડતી મિતવ્યયિતા ગાંડપણ બની જાય, એમ પણ બને. એથી ઊલટું, મિતવ્યયિતાને કંજૂસાઈમાં બદલાતા પણ ઝાઝી વાર લાગતી નથી. આઈરીશ લોકો પોતાની મિતવ્યયિતા માટે વિખ્યાત છે. કહે છે કે આઈરિશ ભાયડાઓ પોતાનો કોટ ધોબીને ધોવા આપે તો કોટના ખિસ્સામાં રૂમાલ પણ મૂકી દેય. કોટના ધોવાણમાં રૂમાલ પણ ધોવાઈ જાય. વોશ વન, ગેટ વન વોશ્ડ ફ્રી ! થ્રિફિટંગ ઇઝ થ્રિલિંગ !

શબ્દશેષ

'જરૂર નથી એવી વસ્તુને ખરીદનાર પોતાને ત્યાં જ ચોરી 

કરે છે.' - સ્વીડિશ કહેવત