મેરિવ્હાના, કૅનબિસ, વીડ, ગાંજા, 420 - તારા નામ છે હજાર...

'આઈ એમ ગોના સ્મોક ધ ગાંજા અનટિલ આઈ ગો બ્લાઇન્ડ,                                                                        

યૂ નોઉ, આઈ સ્મોક ધ ગાંજા ઓલ ધ ટાઈમ' 

-બોબ માર્લે (૧૯૪૫- ૧૯૮૧)

એ ક તરફ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે લોકપ્રિય રીગે પોપ મ્યુઝિકનાં પ્રણેતા ગણાતા મહાન જમૈકન ગાયક, ગીતકાર અને સંગીતકાર બોબ માર્લે કહે છે કે તેઓ આંધળા થઈ જાય ત્યાં સુધી ગાંજો ફૂંકશે. કાયમ ફૂંકતા રહેશે. અને બીજી તરફ ગાંજાની હેરફેર (કે હવાફેર!)નાં આરોપસર એનસીબી ઉર્ફે નાર્કોટિક્સ કંટ્રોલ બ્યૂરો રિયા ચક્રબોર્તીની ધરપકડ કરે છે. રિયાની રિહાઈ ફિલહાલ મુશ્કેલ દેખાય છે. શું રિયા ગંજેરી છે? 

આમ તો ઇંગ્લિશ ભાષામાં ય ગાંજા (ય્ચહલચ) શબ્દ છે જ. એને મેરિવ્હાના (સ્ચિૈલેચહચ) પણ કહે છે. કૅનબિસ (ભચહહચમૈજ), હેમ્પ (લ્લીસૅ) અને હસિસ (લ્લચજરૈજર) પણ કહે છે. મેરિવ્હાના સ્પેનિશ ઉચ્ચારણ છે. આ શબ્દ એટલે પ્રચલિત થયો કે અમેરિકામાં સમાજ સુધારકોને લાગ્યું કે ગાંજો ખરાબ છે.

એ મોટે ભાગે મેક્સિકો દેશમાંથી આવે છે જ્યાં સ્પેનિશ ભાષા બોલાય છે. જો આપણે ગાંજા માટે સ્પેનિશ શબ્દ વાપરીએ તો અમેરિકન યુવા પેઢી ગાંજાને નફરત કરશે. પણ નામમેં ક્યા રખ્ખા હૈ? નામ બદલ્યે કાંઈ નશો થોડો બદલાય?

હવે ગાંજા માટે ઘણાં વર્ષોથી બોલચાલની ભાષામાં વપરાતા એક શબ્દનું તાજેતરમાં અધિકૃત રીતે ડિક્સનરી. કોમમાં ઉમેરણ થયું અને એ શબ્દ છે ૪૨૦. ના, આપણાં દેશી શબ્દ '૪૨૦'ને આની સાથે કાંઈ લાગતું વળગતું નથી. આપણો શબ્દ '૪૨૦' એ ઇન્ડિયન પીનલ કોડની છેતરપિંડીને લગતી કલમ દર્શાવે છે. કોઈ 'શ્રી ૪૨૦' હોય તો એ ચીટરિયો છે, છેતરવામાં નિષ્ણાંત છે, એવો અર્થ થાય. પણ ઇંગ્લિશ શબ્દ '૪૨૦' એ હવે ગાંજાનું એક અધિકૃત નામ છે. બન્યું એવું કે સન ૧૯૭૧માં અમેરિકા કેલિફોનયાની સાન રાફેલ પબ્લિક હાઈસ્કૂલનાં પાંચ વિદ્યાર્થીઓ શાળાનાં કંપાઉંડમાં ભેગા થયા.

એક ખજાનાનો નકશો એમને મળ્યો હતો અને નકશામાં દર્શાવેલી નિશાની પરથી જંગલ ખૂંદીને એ ખજાનો એમણે શોધવાનો હતો. ખજાનામાં સોનાનાં સિક્કા કે હીરા, માણેક, મોતી નહોતા. એનાથી ય વધારે કિમતી ખજાનો હતો એ. અને એ હતો ગાંજાનું ખેતર. પાંચ વિદ્યાર્થીઓએ દિવસો સુધી રોજ સાંજે બરાબર ચાર કલાક અને વીસ મિનિટે સ્કૂલ કમ્પાઉન્ડમાં ભેગા થતા રહ્યા અને પછી જંગલમાં જઈ શોધખોળ કરતાં રહ્યા પણ ખજાનો મળ્યો નહીં.

પણ ગાંજો ફૂંકનારા/ચાવનારા  ટીન-એજર્સમાં ૪:૨૦ એક કોડવર્ડ બની ગયો. તે પછી તો ગાંજા વેચાણ, ફૂંકાણ કે સૂંઘાણને અધિકૃત કરવાનું એક આંદોલન ચાલ્યું. સને ૧૯૯૮માં  મેગેઝીન 'હાઇ ટાઈમ્સ'માં લેખક સ્ટીવન હેગરે આ ટીનએજર્સની ખજાનાની શોધની પરંપરાને પોપ્યુલર કરી અને તારીખ તરીકે ૪:૨૦ એટલે કે ચોથો મહિનો અને વીસમી તારીખને આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ-વિરોધી દિવસ તરીકે જાહેર કર્યો.

આ દિવસે દુનિયાભરનાં ગંજેરીઓ જે-તે શહેરનાં જાહેર બગીચામાં એકઠાં થાય છે અને સવિનય કાનૂન ભંગ કરીને જાહેરમાં ગાંજો ફૂંકે છે. મૂળ તો ખજાનાની શોધ કરવાની મથામણ છે આ બધી. ગાંજો શબ્દ જેની પરથી આવ્યો છે એ પશયન ભાષામાં 'ગંજ' એટલે જ ખજાનો. એટલે તો આપણાં શહેરમાં મુખ્ય બજાર (ખજાનાની જગ્યા) હોય એને 'ગંજ' કહેવામાં આવે છે. દા.ત. પહાડગંજ, મેકલોડગંજ વગેરે. ગાંજો એટલે તો ખજાનો છે!

ગાંજાનાં નામ અનેક છે. કારણ કે ગાંજો અત્ર તત્ર સર્વત્ર છે. ગેરકાદેસર હોવા છતાં ગાંજો છૂટથી બધે મળે છે. બોલચાલની ભાષામાં ગાંજાનાં ૧૨૦૦થી વધારે નામ છે. ગાંજાનાં વિવિધ પ્રકારનાં ૨૩૦૦થી વધુ નામ છે. ઇ.સ. પૂર્વે ૨૭૦૦નાં સમયથી દવાકીય ઉપયોગ માટેનો ગાંજો ચીનમાં હતો, જેને ચીની ભાષામાં 'મા' કહેતા. ચોથી સદી પહેલાં જે ભાષાઓ હતી એમાં પણ ગાંજો હતો. સંસ્કૃતમાં 'ભાંગા', 'ગાંજિકા' અને 'હુર્ષની' શબ્દો, ગ્રીકમાં 'કન્નાબીસ', અરેબિકમાં 'કિન્નાબ' અને મેસોપોટેમિયાની ભાષા અક્કાડિયાનમાં 'કુન્નાબુ' કહેવામા આવતું.

બોલચાલની ભાષામાં એનાં અનેક નામ છે : ગાંજો, પોટ, વીડ, હેશ અને હવે ૪૨૦ વગેરે જાણીતા નામ છે. ઉપરાંત ફ્લાય મેક્સિકન એરલાઇન્સ, સેસન, બેકિંગ, ગેટ હાય, ટી પાર્ટી, બ્લેઝ, ટોર્ચ અપ, હોટ બોક્સ, વેઈક એન્ડ બેઈક વગેરે અનેક નામથી એ ઓળખાય છે. એક નામ છે : 'પફ ધ ડ્રેગન'. પફ એટલે ધુમાડો અને ડ્રેગન એટલે શ્વાસ વાટે આગ ઓકતું સર્પની જાતનું રાક્ષસ જેવું એક કાલ્પનિક પ્રાણી. લો બોલો! 

ગાંજાનું ધૂમ્રપાન સૌથી જૂની અને પ્રચલિત વિધિ છે. હવે સીધું વરાળ રૂપે સૂંઘવું પણ લોકપ્રિય થતું જાય છે. બ્રાઉનીઝ, કૂકીઝ સહિત ગાંજાનો નાસ્તો ય મળે.  ગાંજા કેક કે પેસ્ટ્રી ય મળે. આમાં જો કે અસર થતાં ૩૦થી ૧૨૦ મિનિટ થાય. ગાંજાની ગોળી ય મળે, સ્પ્રે, ક્રીમ, ટીંક્ચર પણ મળે. ગાંજાનો થોડો ફાયદો ય છે. કેન્સર જેવા અસાધ્ય રોગની અસાધારણ પીડામાં ગાંજો રાહત આપે છે. કહે છે કે કશું સર્જનાત્મક કરવું હોય તો ગાંજો એમાં મદદ કરે છે.

મેરિવ્હાનાને કાયદેસર કરવાની કોશિશ થઈ રહી છે. કહે છે કે દારૂ કે તમાકુથી તો એનાથી ય વધારે નુકસાન થાય છે પણ દારૂ/તમાકુ ઘણી જગ્યાએ કાયદેસર છે. શરતો લાગુ. મેરિવ્હાનાને કાયદેસર કરવાની ચળવળ ચલાવતા એક્ટિવિસ્ટ જેક હેરર કહેતા કે દારૂ અને તમાકુની છોડીને તમે ગાંજો શરૂ કરો તો જીવનમાં તમે ૮થી ૨૪ વર્ષોનો ઇજાફો કરી શકો. 

તેમ છતાં મારા મતે ગાંજાનું વ્યસન સ્વાસ્થ્ય માટે જરા ય સારું નહીં. બિનજરૂરી ખર્ચ. એની આદત પડે. ઘણી લાંબી અને ટૂંકી બીમારીનાં ભોગ બનવું પડે. ફેફસાનું કેન્સર અને દમની બીમારી થાય. કશું યાદ ન રહે. ચાલવામાં કે વિચારવામાં બેલેન્સ ચૂકી જવાય. કશું ય કામ કરવાની ઇચ્છા ન થાય. સેક્સની ઇચ્છા ઘટે. ડ્રાઇવિંગ કે મશીનરી ઓપરેટ કરવામાં ધ્યાન ચૂકી જવાય. પ્રોડક્ટિવિટી ઘટે. ઘર અને કુંટુંબ બરબાદ થઈ જાય. અને ખાસ તો અર્નબથી બચીને રહેવું પડે અને રિયાની જેમ પકડાયા તો જેલમાં ય જવું પડે. આપણાં કાયદા તો ભઈ ભારે કડક સે, બાપ! 

શબ્દશેષ :

'ગાંજાની સૌથી વધારે ભયાનકતા મને એ લાગી છે કે ગાંજા સાથે પકડાઈ જવું!'               

-અમેરિકન એક્ટર કોમેડિયન બિલ મરે