ટીચિંગ એ પરફોર્મિંગ આર્ટ છે...!

- ટીચર એક ક્લાસરૂમ પરફોર્મર નહિ બને તો ઓનલાઈન મીટિંગોમાં પેલા લંબચોરસ ચોકઠાંમાં એક દિવસે એનો ચહેરો ય નહિ રહે, અને કોઈ વર્ચ્યુઅલ કોમ્પ્યુટરાઇઝડ સોફ્ટવેર જ ભણાવીને ઝૂમતા કરી દેશે

ડે નિસ ધ મિનેસની કાર્ટૂન સ્ટ્રિપ જગમશહૂર. એમાં એક વખત કોમિક ચિત્ર હતું. ડેનિસ, કૂતરો રુફ ને માર્ગારેટ ઢીંગલી લઇને જાય છે. માર્ગારેટ કશુંક કહે છે, પણ ડેનિસ જવાબ નથી આપતો. માર્ગારેટનું મોં ડેનિસના કાનની નજીક છે. ખીજાઈને ઢીંગલી ડેનિસ પર પછાડતી માર્ગારેટ કહે છે : 'તું સાંભળતો જ નથી, હું શું કહું છું એ !' ડેનિસ ટાઢા કોઠે કહે છે : 'ના, હું તને સાંભળું છું જ. પણ ફક્ત એના પર કોઈ ધ્યાન નથી આપતો !'

સ્કૂલમાં પિરિયડ અને કોલેજમાં લેકચર કહેવાય એ ઘટનાના ઘંટ ઠેકઠેકાણે વાગવાના ફરી નવેક માસના પ્રસૂતિકાળ જેટલા સમય બાદ કોરોનાપુર હાલ પૂરતું ઓસરતાં વાગવાના શરૂ થયા છે. ઓનલાઈન ક્લાસ ઓફલાઈન થવાની દિશામાં બંધદરવાજાઓ ઉઘડયા છે. ત્યારેઆ યાદ આવી જાય, એવી વાત છે. વર્ષો પહેલા લખેલું કે આપણે 'ટીચિંગ'નું 'ટેલિંગ' અને 'લર્નિંગ'નું 'લિસનિંગ' કરી નાખ્યું છે. શિક્ષકો વક્તાની જેમ બોલબોલ કરે એટલે શાણા અને વિદ્યાર્થીઓ ઠાવકા થઇ ચૂપચાપ સાંભલ્યા કરે એટલે ડાહ્યા. આ આપણું સમીકરણ છે. ભલે ને ટોમ સોયરથી ટપુડા સુધીની કથાઓ તોફાની બાળકોની જ બને. કારણ કે, નવી ઘટનાઓ તો એમની જ પાસે આવે ને !

પણ ઓનલાઈન એજ્યુકેશનના અણધાર્યા પ્રયોગે એટલું તો સમજાવી દીધું કે ભણવું એ ભાષણબાજી નથી. લર્નિંગ ઇઝ એન એક્ટિવિટી એન્ડ ટીચિંગ ઇઝ ઇટસ એપાર્ટ સીસ્ટમ. ક્લાસરૂમમાં નજર સામે, હેન્ડ ટુ હેન્ડ ટચ એન્ડ આય ટુ આય કોન્ટેક્ટ સાથે અમુક માસ્ટર્સ ભણાવતા હોય ત્યારે સમાજમાં ઘણા 'ડીઝાસ્ટર્સ' એમના વાવેતર થકી રોકાઈ જતાં હોય છે. આપણે ત્યાં મોટે ભાગે શિક્ષણની તાલીમમાં બધા ધાર્મિક શિબિરો હોય એમ નીતિમત્તાના ઉપદેશો જ આપ્યા કરે છે. પણ શીખવવા જેવી સૌથી મહત્ત્વની વાત શીખવતા નથી. એ છે કોમ્યુનિકેશન. ટીચરનો મૂળ રોલ તો કોમ્યુનિકેટરનો છે. એ ભૂગોળના નકશા બનાવે નહિ કે પુરાતત્ત્વના સંશોધન કરે નહિ, એના નામે વૈજ્ઞાાનિક શોધખોળ ન હોય ને એણે ગણિતના નિયમો રચ્યા ન હોય, એણે છંદ-અલંકાર શોધ્યા ન હોય ને એણે ઇકોનોમિક સર્વે પણ કર્યા ન હોય - પણ આ બધું જ એણે સ્વાદિષ્ટ વાનગીની જેમ તૈયાર કરી, પીરસીને ક્લાસરૂમને મનનું ભોજન કરાવવાનું છે. જ્ઞાાનભૂખ સંતોષવાની છે. અલબત્ત જમાડતા પહેલા એ ભૂખ ઊભી ય કરવી પડે, ને એ માટે ય પહેલા કોમ્યુનિકેશન જોઇએ.

અહીં જ સૌપ્રથમ વખત જેના વિશે ગુજરાતીમાં બે વર્ષ પહેલા લખાયેલું, એ દુબઇના શેખ જોડે ભારતના કેરાલિયન ખ્રિસ્તીએ મળીને શરૂ કરેલ સાત કરોડના નોબેલથી ઓલમોસ્ટ ડબલ પ્રાઇઝ મની ધરાવતો ગ્લોબલ ટીચર એવોર્ડ ૨૦૨૦ના કોરોનાઇયરમાં અંતે ભારતીય શિક્ષકને મળ્યો. રણજીતસિંહ દિસાળેને મહારાષ્ટ્રના પરાતવાડી જેવા અંતરિયાળ ગામડાના 'સરકારી' શિક્ષકને ! આ એવોર્ડ માટે ટફ ગ્લોબલ કોમ્પીટિશન રહે છે. અને ભારતના ફાઈવસ્ટાર સ્કૂલ્સના સંચાલકો ય એમાં ફાઈનલ ટોપ ટેનમાં આવ્યા છે, પણ વિનર બની શક્યા નથી. તો રણજીતસિંહમાં એવા શું હીરામોતી ટાંક્યા હતા !

આજે ૩૨ વર્ષના રણજીતસિંહે ૨૦૦૯માં યુવાન વયે શિક્ષક તરકે પગ મૂક્યો ત્યારે એ ગ્રામીણ શાળાનું ઢંગનું મકાન જ નહોતું. ઢોરનો 'તબેલો' ને સ્ટોરરૂમ વચ્ચે જગ્યા હતી. કન્યાશાળામાં કન્યાઓ ડોકાતી જ નહોતી, જે હાથવાટકા તરીકે મજૂરીકામ કરતી. એ વિસ્તારમાં તળપદી કન્નડ ભાષા બોલાતી. અને શુધ્ધ મરાઠી/અંગ્રેજી/હિન્દીની ટેક્સટબૂક મફત આપો તો ય કોઇને ગતાગમ પડતી નહોતી.

આ પ્રોબ્લેમ્સ હતા. અને એટલે એમાં જ ચમકવાના ચાન્સીઝ પણ હતા. ચેલેન્જ થકી જ ચેન્જ આવે. હિંમત હારવાને બદલે ટીચર નામના 'એન્જલ' (દેવદૂત)ની બે પાંખો રણજીતસિંહે બોલી. એ પાંખો છે : પેશન (જોશ) અને ઇનોવેશન (નવીનતા). પહેલા એણે સીધા સલાહોના ડોઝ પીવડાવવાને બદલે બીમારીનું સાચું નિદાન કર્યું અને ખુદે એ ગ્રામ્ય ભાષા શીખીને જાતે જ ગવર્નમેન્ટ ટેક્સ્ટબૂક્સના સ્થાનિક અનુવાદ કર્યા.

આ બહુ અગત્યની વાત છે. સબટાઇટલ સાથે ફિલ્મ જોવાની ઘણાને ફાવતી નથી. બીજી ભાષાના નાટક કે ગીત ગમે તો સરખા ભાવ પકડાતા નથી. ટીચર એક ક્લાસરૂમ પરફોર્મર નહિ બને તો ઓનલાઈન મીટિંગોમાં પેલા લંબચોરસ ચોકઠાંમાં એક દિવસે એનો ચહેરો ય નહિ રહે, અને કોઈ વર્ચ્યુઅલ કોમ્પ્યુટરાઇઝડ સોફ્ટવેર જ ભણાવીને ઝૂમતા કરી દેશે. ગુજરાતના ગામડાઓ કે આદિવાસી વિસ્તારોમાં કામ કરતા ભેખધારી યુવાન શિક્ષક-શિક્ષિકાઓ ય આ જ સમસ્યાનો સામનો કરે છે. શહેરી પાઠયપુસ્તકોની ભાષા જ બાળકોને ભારેખમ અને અઘરી લાગે છે. શિક્ષકે મેઘાણીભાઈ કે મૂળશંકરભાઈ જેવા અનુવાદક બનવું પડે જો ઓફલાઈન ક્લાસ હાઉસફુલ કરવા હોય તો. આપણે નવી નીતિઓમાં માળખાઓં બદલીએ છીએ, પણ પધ્ધતિ તો ભણતરની ઠેરની ઠેર જ રહે છે. એટલે માર્ક્સના મચ્છરો ને ગુણાંકના ગદર્ભો વધતા જાય છે, પણ આવડતના આગેવાનો અને જીવંત જવાનો નહિ.

બેક ટુ ગ્લોબલ ચેમ્પીયન રણજીતસિંહ. એણે હોલીવૂડ સ્ટાર સ્ટીફન ફ્રાયને ઓનલાઈન એવોર્ડ સ્વીકારતી વખતે જ કહ્યું કે 'ટીચિંગ પછી આવે, પહેલા તો ફન આવે. મજા ન પડે એવી પ્રવૃત્તિ તમે સતત કરી જ ન શકો.' આવી વાતો તો ઘણા કરે, પણ સાચુકલી મજા કરાવવા બાબતે પાછા ઘુવડગંભીર થઇ જાય છે. રણજીતસિંહે પહેલા તો સ્કૂલમાં મોજમસ્તી તણો માહોલ બનાવ્યો. ગાવાનાચવાનું, તહેવારો ઉજવવાના ને ખાણીપીણીની ઉજાણી. સ્ટુડન્ટસ ને પેરન્ટસ સાથે પર્સનલ રિલેશનનું કનેકશન. પણ અહીંથી જ યાત્રા અટકી નહિ. એણે એક એવો આઈડિયા લડાવ્યો, જેની નોંધ જગતભરમાં લેવાઈ. એક સ્ટોરમાં ક્યુઆર કોડથી ડિજીટલ બીલિંગ બનતું જોઈ એણે ટેકસ્ટબૂકના અનેક ચેપ્ટરના 'ક્યુઆર કોડ' સ્ટીકર બનાવ્યા. (સ્માર્ટ ફોનમાં સફેદ ચોકઠાંમાં કાળા આકારો હવે લગભગ પ્રોડક્ટ પેકિંગમાં જોવા મળે) એ હાથવગા ને હવે તો 'શિક્ષણવગા' એવા ફોનથી સ્કેન કરો એટલે તરત જ - તે ઓનલાઈન સાઇટ/વિડિયો/ પ્રોફાઈલ ખુલે. કવિતા ભણતા ભણતા સાંભળી શકો. બ્રહ્માંડની આકાશગંગાઓ તરતી જોઈ શકો.

રીડરબિરાદર નિકુલ પટેલે આખો એક નકશો તૈયાર કર્યો છે, વીડિયો ટેક્સ્ટબૂક્સનો. બધો જ નહિ તો કમસેકમ બાયોલોજીથી હિસ્ટ્રી સુધીના દરેક સબ્જેક્ટમાં ત્રીસેક ટકા કન્ટેન્ટ તો મિનિમમ એવો નીકળે કે જે વિઝ્યુઅલ ઓડિયો મિડિયમ થકી જ સરસ સમજાય. તો પછી વિડિયો ટેક્સ્ટબૂક શા માટે નહિ? ક્યાં સુધી આપણે ૨૧મી સદીના ક્લાસને ૧૮મી સદીની ટેકનિકથી જ ભણાવ્યા કરીશું? પણ આપણે ત્યાં વાહવાહી થાય ને એવોર્ડસ પણ અપાય. ખાટલે મોટી ખોડ છે તરોતાજા વિચારોના ક્રાંતિકારી અમલની. જરાક મજાકમાં ય માઠું લગાડી દેતા કે થોડાક યુવા પડકાર-વિરોધમાં ય ખીજકાઈ જતા વડીલશાહી સમાજ રિમોટકંટ્રોલ્ડ પ્રેશરમાં દબાવીને રાખવી છે તરૂણાઈને. એમાં આવા પરિવર્તનના પવન પડી જાય છે.

સદ્નસીબે રણજીતસિંહનો આઇડિયા મોબાઈલ મેનિયામાં ચાલ્યો. ક્યુઆર કોડ તો ઘણી બૂક્સમાં ય આવવા લાગ્યા ને નવી શિક્ષણ નીતિમાં ય સમાવાયા ને બીજી બૂક્સ પણ બની. આમાં એજ્યુકેશન માફિયાઓને ય ફાવતું મળતું હતું - નવી સામગ્રી છપાવવાનું ફંડ ને ફી ભરતા વાલીઓને વેચવા માટે ય સતત અપગ્રેડેડ ફીચર્સના તુક્કા મળે. એટલે સ્વીકારાઈ ગયું. પણ આવું તો કેટલું થઈ શકે! રાજકોટની ગુજરાત સ્કૂલ ઓફ એજ્યુકેશને પ્રાથમિક શાળાના બાળકો માટે ટેક્સ્ટ બૂક્સનું રોલ પ્લેમાં રૂપાંતર કરવાની પહેલ કરી છે. પાઠ નાના બાળકોને માત્ર બોલીને કે બ્લેકબોર્ડ પર નહિ ભણાવવાનો. ભજવીને બતાવવાનો! ને બાળકોને જ ફૂલો કે આંકડાઓ બનાવીને એક્ટિવલી ઈન્વોલ્વ કરવાના. લોબીમાં જ ટ્રાફિક સાઇન ને ઝેબ્રા ક્રોસિંગ હોય એટલે બચપણથી વિશ્વમાં અકસ્માતોમાં નંબર વન બનેલા આપણા દેશમાં ટ્રાફિક સેન્સ વધારાનો વર્ગખંડ એટેન્ડ કર્યા વિના બસ આવતાંજતાં જ કેળવાઈ જાય!

રણજીતસિંહે તો હિન્દુસ્તાની ગુરૂઓની મિટ્ટીના ટીચર હોવાનો અલ્ટીમેટ સબૂત પણ આપ્યો, જે જગતમાં અગાઉના કોઈ એવોર્ડ વિજેતાએ ન કર્યું હોય. એક સાધારણ આર્થિક સ્થિતિના સરકારી શિક્ષકે ઈનામના સાત કરોડમાંથી અડધોઅડધ જોડે રનર અપ થઈ 'હારી' ગયેલા અન્ય દેશોના શિક્ષકો વચ્ચે વહેંચી દેવાની જાહેરાત કરી. જેમાં ઈરાન ઈરાક જેવા દેશોના ય કેન્ડીડેટ્સ હતા. એમ કહીને કે એમની ય આવી જ સ્ટોરી છે. એ ય સંઘર્ષ વેઠીને ભણતરના દીવડા પ્રગટાવે છે. તો સારી કેળવણી જ જગતને બેહતર બનાવશે. પોતાની પાસે બચેલી રકમમાંથી એક કરોડનું એ ટ્રેનિંગ 

ફાઉન્ડેશન કરવાનું વિચારે છે. સેલ્યુટ સર.

૨૦૧૫માં તુર્કીશ ફિલ્મ આવેલી મિરેકલ. મૂળ નામ મ્યુકિઝે. જેમાં રણના આપણા કૂબા જેવા અભણ જૂની પરંપરાના ગામડામાં ગયેલા એક ટીચરની કથા છે. ટીચર પણ કોઈ સંતમહાત્મા જેવો નથી. પણ એને લશ્કરી કટ્ટરવાદી રાજમાં ફેમિલીની કટકટથી દૂર નોકરી બચાવવી છે. ને ગામના બે-ચાર અભણ વૃદ્ધોને નવી પેઢી બચાવવી છે. અંતે તો એ વિસ્તારના ડાકુઓ ય બિલ્ડિંગ બનાવવામાં જોડાય એમ સ્કૂલ બને છે. મહેનતકશ ગૃહિણીઓ ય ભણવા આવે એ શિક્ષકની પ્રાથમિક શરત હોય છે! આવા દીવડાઓ જ સનાતન જામેલા અંધકારના પોપડાં ઉખેળી શકે ને!

પણ આવા ભરોસા જીતવા માટે જોઈએ કોમ્યુનિકેશન. અને એ માટે ય જોઈએ પરફોર્મન્સ. આપણે ત્યાં અભિનેતાઓ નેતા અને નેતાઓ અભિનેતા બની જાય છે. પણ ટીચર્સે તો પ્રોફેશનલી એક્ટર બનવાનું છે. પ્રોફેશનલ શબ્દ ગંદો નથી. ઉત્તમ વળતર મેળવો, યોગ્ય નિયમોનો આગ્રહ રાખો ને પૂરેપૂરા કામની બેસ્ટ ક્વૉલિટી માટે કમિટેડ રહો. એટલે સરકારે પણ મેરિટ પર એક્ઝામ પાસ કરતાં શિક્ષકોને કાયદાની ગૂંચમાં મૂંઝવવાને બદલે એમનો વિશ્વાસ જીતી ઉત્સાહ વધારવો પડે. કડવાશ, કજીયા ને કકળાટથી જે કામ શરૂ થાય એમાં પછી મીઠાશ કેવી રીતે આવે?

ટીચરની આંખ અને અવાજ, ચહેરાના ભાવ અને સૌંદર્યનું સ્મિત તો ચોક-ડસ્ટરથી મોટા ઓજાર છે, લર્નર્સ ઘડવા માટે. ફિલ્મમાં પડદા પર કોઈ લાંબા ડાયલોગ બોલે ને આપણે એકચિત્તે સાંભળીએ, એવા ડ્રામેટિક ઈમ્પેક્ટ ક્લાસમાં ય ઉભી કેમ ન થાય? ઉમળકો ચપટીક ને મૂઠ્ઠીએક મહેનત જોઈએ. નવું આકર્ષે, જૂના જોક પર પણ કોઈ હસે નહિ. તો નવું નવું જાણવાશીખવાની ધગશ શિક્ષકમાં આખી હશે, તો વિદ્યાર્થીમાં અડધી આવશે જ. જ્ઞાાનની નવીન વિગતો, દરેક પ્રકરણની આસપાસની રેડી વૉટ્સએપ મેસેજ સિવાય વાંચીજાણીને એકત્ર કરેલી માહિતી અને સમાચારો અને આ બધા સાથે જીવનના સભરસજ્જ અનુભવો જોઈએ. પોતાના એક્સપિરિયન્સીઝનું બેલેન્સ જો રિચ નહિ હોય તો બીજાને અનુભવ કેવી રીતે એમાંથી વહેંચી શકો? ખાતું ભરેલું હોય તો ચેક ઓનર થશે ને.

ન આવડયું હોય તો વાંધો નહિ. હવે કેળવો. કેવા દેખાવ છો, કેવડી ઉંમર છે એ મહત્વનું નથી. ત્વચા કે અવાજ સાવ બદલી નહિ શકાય. અભિગમ બદલી શકાશે. મોસ્ટ કેચી પરફોર્મન્સ ઇઝ ડિલાઇટ. આનંદ અને ખુશી. ક્લાસરૂમમાં પ્રવેશો ને એ સ્માઇલની વીજળીક અસર થાય જ. ચાલમાં કોન્ફિડન્સ ને આંખોમાં ક્લેરિટી. ચાલો, કહી ને કોઈ ટુરિસ્ટ ગાઈડની જેમ બધાની ટીમ બનાવી રોજ નવી રહસ્યકથામાં પ્રવેશ કરાવવાની તાલાવેલી.. ફકરાઓને ગીતની જેમ કમ્પોઝ કરો બોલવાની રિધમ માટે, જાતે શોધીને નવા ચિત્રો, ક્લિપ્સ કે રેફરન્સ બૂક્સ - વેબ મટીરિયલ લઈ આવો. નાટક ભણાવો પછી, પહેલા બતાવો. સંગીત-નૃત્ય પણ સંભળાવો-દેખાડો. પ્રેક્ટિકલ પહેલા છે, થિયરી પછી છે.

જાદૂના ખેલમાં જલસો કેમ પડે છે? જે આપણે જાણીએ ને ધારીએ છીએ એને થોડો માહોલ ને થોડી ટ્રિકના પરફોર્મન્સથી જાદૂગર ઉલટાવીને આંચકો આપે છે. એમાં થોડીક જીજ્ઞાાસા રોમાંચને લીધે જાગે છે. પોતાની માન્યતા કે લાગણીઓને ધક્કો ય પહોંચે છે કે 'હેં! આવું ય થાય?' અને જાતે બનાવેલી બેરિકેડ તૂટી જતા ઓડિયન્સ એમાં સંમોહિત ગુલતાન થઈ જાય છે. ડિટ્ટો ટીચિંગ. બધા પોતાપોતાના ગપ્પાં કે બેકગ્રાઉન્ડ લઈને, સંકુચિતતા અને રૂઢિજડતા લઈને આવ્યા છે. એને ઢંઢોળીને ઢોળવાની છે, તોડવાની છે ને પછી નવું નિર્માણ કરવાનું છે. કારણ કે ટીચિંગ ફોર ટુમોરો હોવું જોઈએ, યસ્ટરડેમાં કોઈએ ગમે તેટલી મહાનતાની વાતો કરીએ, જીવવા જવાનું નથી.

એટલે જ સ્કિલ ડેવલપમેન્ટની જોડે રિસર્ચ ડેવલપમેન્ટ બ્રેઈનની ક્રિએટીવ ફ્રીડમ પર ભાર મૂકાવો જોઈએ. ક્યારેક ભણતરના પાઠ કરતાં ટીચરે સહજ કરાવેલા જીવતરના પાઠની અસર કાયમી છે. આજે વયોવૃદ્ધ એવા ગુજરાતી લેખિકા ધીરૂબહેન પટેલે ૧૯૩૪ના વર્ષના આનંદીબહેન પોદ્દાર હાઇસ્કૂલ (મુંબઈ)નો એક પ્રસંગ લખ્યો છે. એ તો ત્યારે આઠ વર્ષના. વર્ગશિક્ષિકા વીરબાઈ દીવાન એમના જ શબ્દોમાં ''અદ્દલ બાળજીવન ગ્રંથમાળાના સચિત્ર પુસ્તકોમાં આવતી પરી જ જોઈ લો. ચેસ્ટનટ રંગના વાંકડિયા વાળ. ગોળ મોં. ગોરીગુલાબી ચામડી. આછા તપખીરિયા રંગની આંખોવાળી પારસી કુમારિકા!''

આ મિસ દીવાને એક શનિવારે અંગ્રેજીની લેખિત પરીક્ષા ગોઠવી. વાત કરવાની ના પાડી. મુગ્ધભાવે બાળા ધીરૂએ સહાધ્યાયી ઉષા (પરીખ)ને બ્લોટિંગ પેપર પર 'ચાલ, બહાર જવું છે?' એવી ચિઠ્ઠી મોકલી. જવાબ 'પેપર બાકી છે' આવ્યો. કાપલીમાં નકલ નહોતી. પણ તરત બીજાએ ફરિયાદ કરી :  સિસ્ટર, આ પટેલ ને પરીખ તો કોપી કરે છે. બેને ધડાધડ પેપર જપ્ત કરી રેડ રિમાર્ક કર્યો. ધીરૂબહેને કબૂલાત ભોળાભાવે કરી. મિસ દીવાને વર્ગ છોડી મૂક્યો. એકલા ધીરૂબહેનને બેસાડયા. થોડી મિનિટો સાવ શાંતિ. વિદ્યાર્થિનીએ જોયું તો શિક્ષિકાની આંખમાં આંસુ હતા! પછી એ એટલું જ બોલ્યા : ધીરેન્દ્રબાળા, તમારે માટે મેં આવું નહોતું ધાર્યું!

ઠપકો કે ગુસ્સો નહિ. હૃદયના આંસુ. ને આજીવન શિસ્ત ને સંસ્કારનું અમર કોતરકામ!

ઝિંગ થિંગ

'તમે બધા જ ગુલાબોને કચડી નષ્ટ કરી શકો, પણ છતાં ય વસંતને આવતી રોકી નહિ શકો!' (મેક્સીકન કવિ ઓક્તોવિયો પાઝ)