શાળા કોલેજો બંધ છે, પણ ભણવા માટે જીંદગી ખુલ્લી છે !

કે રળમાં અલાનાલુર ગામ છે ત્યાં એક ટીચર છે. નામ સુમિતા. એને ઓનલાઇન કલાસીસ લેતા આવડે છે, એવું કહી શકાય. જ્યારે વિદ્યાર્થીઓ સામે ન હોય બેઠેલા, ને પોતપોતાના ઘરમાં બેસી મોબાઈલ-કોમ્પ્યુટર પર ભણતા હોય, ત્યારે અઘરી ચેલેન્જ છે, એમનો રસ ટકાવી રાખવો. થિએટરમાં ફિલ્મ જોવા બેસતી વખતે જે ફોક્સ હોય છે, એ શાંત મધરાત સિવાય ઘેર ટીવી પર જોવામાં નથી રહેતું.

તો સુમિતામે'મે બચ્ચાં પાર્ટીને ભાષણની જેમ થિયરીઓ ગોખાવવાને બદલે ઓનલાઈન કનેકશનનો ઉપયોગ વાર્તારસમાં ઢાળવામાં કર્યો. એ ય ડિસેમ્બર ૨૦૧૨ની આઠ વરસ જૂની સત્ય ઘટનાના સહારે ! બાળકોની કલ્પનાશક્તિ ખીલી ઉઠી. એમણે નિબંધો લખ્યા. ઓપન લેટર લખ્યા, ટીચરે સંભળાવેલી કહાનીના 'હીરો'ને ! ને સાચા અર્થમાં માનવતાનું મૂલ્ય શિક્ષણ કાચી ઉંમરે શીખી ગયા એ સૌથી મોટી વાત ! આખિરકાર એ કિસ્સો ય ગુલેગુલઝાર બાગેબહાર હતો. આપણે બધાએ, મોટેરાંઓએ તો અત્યારના કોરોનાકાળમાં ખાસ શીખવા જેવો પાઠ હતો એમાં. અત્યારે બીજાને નીચું દેખાડવાના, નખોરિયા ભરવાના, બુલી-ટ્રોલ કરવાના કામમાં હાર્ટવોર્મિંગ લર્નિંગ લેસન. લો ભણો :

વાત છે સ્પેનની. ત્યાં બુદોલા નગરમાં એક ઈન્ટરનેશનલ રેસ હતી. ક્રોસ કન્ટ્રી રેસમાં ઓલિમ્પિકમાં બ્રોન્ઝ મેડલ જીતનારો કેન્યાનો મશહૂર દોડવીર અબીલ મુતાઈ ભાગ લઈ રહ્યો હતો. નેચરલી એ આગળ નીકળી ગયો. પણ નવા વાતાવરણમાં મુતાઈને ગફલત થઈ કે દસ મીટર પહેલા જ એને થયું કે રેસ પૂરી થવાનો પોઈન્ટ આવી ગયો અને એણે દોડવાનું બંધ કરી દીધું. લોકોએ બૂમાબૂમ કરીને એને આગળ દોડવા કહ્યું પણ આફ્રિકન મુતાઈને સ્પેનિશ ભાષા જ સમજાય નહિ ! એટલે ખબર ન પડે ને ઉભો જ રહ્યો, આગળ થોડું દોડી જીતવાને બદલે.

એની પાછળ હતો લોકલ હોટ ફેવરિટ સ્પેનિશ દોડવીર ઈવાન ફર્નાન્ડિઝ. આમ તો બેઉ વચ્ચે ખાસ્સો ગેપ હતો. પણ મુતાઈ સ્થિર થઈને ઉભો રહી ગયો, એટલે જીતવાનો કોઈ ચાન્સ ન ધરાવતા ઈવાનને ઈઝીલી વિનર બનવાની તક હતી. પણ એણે સાવ અલગ જ કર્યું. સ્પેનિશ ન સમજી શકતા મુતાઈને હળવેકથી ખભે ટપલી મારી, પોતે પાછળ રહીને ઈશારાથી ગાઈડ કર્યો, આગળ દોડવા માટે. મુતાઈ પહેલા નંબરે રેસ જીતી ગયો, ઈવાન હારીને બીજા નંબરે રનર અપ થયો પણ દિલ જીતી ગયો ક્રાઉડનું !

ઈવાનના સતત કટથ્રોટ કોમ્પિટિશનમાં વિનર રહેવાની એટીટયુડ ધરાવતા કોચ એની આ હરકતથી વિઝિબલી નારાજ થયા. કોઈ પણ ભોગે જીતવાનું એટલે જીતવાનું જ. પણ ઈવાનનો અચરજ પામેલા પત્રકારોને જવાબ હતો ઃ ''હું કાયદેસર, લેજીટિમેટલી રેસમાં પાછળ જ હતો. ભાષાભેદને લીધે મુતાઈને ખબર નહોતી. આવી રીતે એને હરાવીને હું જીતી જાઉં, એવા મેડલને શું સન્માન કહેવાય ? મારું ફેમિલી મારા વિશે શું વિચારે ? આવી જીત રેકોર્ડમાં લખાય તો ય અનૈતિક કહેવાય, જેનાથી ખેલાડી તરીકે મારું કશું ભલું ન થાય !''

કાળા-ધોળા ચામડીના રંગો જાણે એક થઈને માનવતાનું મેઘધનુષ રચે, એવી અદ્ભુત વાત છે આ ! ને ખરો પાઠ શાળામાં ગયા વિના જાણવાનો. ૧૯૮૭ના રિલાયન્સ વર્લ્ડ કપનો વેસ્ટ ઈન્ડિઝ પાકિસ્તાનનો ટીવી પર જોયેલો મેચ આંખ સામે તરવરી ગયો. જેમાં અગાઉ ત્રણ વાર વર્લ્ડ ચેમ્પીયન રહેનાર વેસ્ટ ઈન્ડિઝ એ વખતે હરીફાઈમાંથી ફેંકાઈ ગયું હતું. ૨૦૧૬માં વિન્ડિઝ ઓલઆઉટ થયેલું (ત્યારે આવા જ સ્કોર રહેતા) ચેઝમાં પાકિસ્તાનને ૧૪ રનની જરૂર હતી, લાસ્ટ સિક્સ બોલમાં ! સટીક બોલિંગ કરી ભાગ્યે જ રન આપનાર કોર્ટની વોલ્શ બોલિંગમાં હતો. પણ અબ્દુલ કાદિર-સલીમ જાફર જેવા પૂંછડિયાઓ કાદિરની સિક્સના જોરે મેચ ખેંચી ગયા. છેલ્લા દડે બે રન જોઈતા હતા. નોન સ્ટ્રાઇકર એન્ડ પર સલીમ જાફર ઉત્તેજનામાં ક્રીઝની બહાર હતો, વોલ્શ ધારત તો 'માંકડ' કરી ગિલ્લી ઉડાવી એને આઉટ કરી શકત ત્યાં જ. ને મેચ જીતી જાત. પણ વોલ્શે જાફરને ચેતવણી આપી, એ દડો ન ફેંક્યો ને ફરી રનઅપ લીધો જેમાં પાકિસ્તાન મેચ જીતી ગયું, ને વોલ્શ ૩૩ વર્ષે ય આ દ્રશ્ય યાદ છે એમ દિલ !

ઉદારતા, ખેલદિલી, નીતિમત્તા, પ્રામાણિકતા જેવા સદ્ગુણો એ અભ્યાસક્રમ નથી. સરસ કામ કરીને મનમાં પ્રસન્નતાનો પમરાટ (ફ્રેગરન્સ યુનો) મહેકે અને ખોટું કરીને હૃદયમાં ભારેખમ વજન લાગે એકાંતમાં, એવું બાળકોમાં કેળવવાનું નથી ? તો ચોપડીઓ વંચાવી એકના એક દાખલા ગણાવ્યા કરવા, એ જ માત્ર શિક્ષણ નથી. આ અભૂતપૂર્વ રીતે લંબાયેલી રજાઓમાં ચાન્સ છે, આવી રસપ્રદ કોર્સ બહારની વાતો કરી બાળકોને એન્ગેજ્ડ રાખવાનો.

એને આવા કિસ્સાઓ સર્ચ કરવાનો 'સેલ્ફ સ્ટડી' કરાવવાનો, જેથી એની શ્રદ્ધા વધે કે ઓલ ઇઝ વેલ. એને કહેવાનો કે આકાશદર્શન કે વરસાદી હરિયાળી પછી ભીની માટીમાંથી આવતી મહેકના વિજ્ઞાાન પર એ નિબંધ લખે. તાવ કેમ આવે છે અને રસી કેમ બને છે, એનું વિજ્ઞાાન જાણે. ચેપ ફેલાવાનો દર કેવી રીતે ગુણીને - વધે એમ અનુમાન કરી શકાય એનું ગણિત શીખે. આસપાસના બનાવોમાંથી જ વિષયોનું અનુસંધાન જોડી શકાય. કમસેકમ આ વર્ષે કુદરતે ફિક્સ ફ્રેમના મશીની ચોકઠાંઓમાંથી બહાર છલાંગ મારવાની - અનુકૂળતા કરી આપી છે. પણ પેલા ઘાણીના બળદને દોરડું છોડો તો ય ગોળ ફરવાનું ન છોડે એવી સામૂહિક માનસિકતા આપણી છૂટતી નથી.

કંઇક રેસ ઓલિમ્પિક જેવી ય થઈ ગઈ, દરેક વિજેતાઓ યાદ પણ ન રહે. પણ કોઈ ઇવાન જેવાએ ૨૪ વર્ષની ઉંમરે નિષ્ઠામાં પ્રતિષ્ઠા રાખી હોય એ યાદ રહે. આ કોર્સ બહાર જરૂર છે, પણ લાઇફ બહાર નથી. શિક્ષણ આ વર્ષે નિયત સમય મુજબ ચાલવાનું નથી શિક્ષણ તો આવું બધું ભણાવો, એનો ટાઇમિંગ છે. ભલે એડમિશનમાં માર્ક ન ગણાય, નાગરિકશાસ્ત્ર પણ સૌથી અગત્યનું શસ્ત્ર છે, લોકશાહીમાં ! જો એ ટકાવવી હોય તો.

શિક્ષકોને સરકારે શ્રેષ્ઠત્તમ પગારો આપવા જ જોઈએ. બીજા બધા પ્રોફેશનનું ઘડતર એમના હાથમાં થાય છે. ભરતીમાં એટલે જ ગુણવત્તાનો ચુસ્ત આગ્રહ પણ રાખવો જોઇએ. પણ કાયમી ધોરણે પરફોર્મન્સ બેઝડ અપ્રાઇઝલ પણ રાખવું જોઇએ. ક્રિકેટ, રાજકારણ, ધંધો કે સિનેમામાં ય કાયમી નથી, પરફોર્મન્સ સારું-ખરાબ હોય એમ મળતા વળતરમાં વધઘટ છે. એ ગ્લોબલ સ્ટાન્ડર્ડ માટે બધે જરૂરી છે. પોલિટિક્સ હોય કે મીડિયા.

સમજદાર અને વૈશ્વિક વૈજ્ઞાાનિક પ્રવાહોના અભ્યાસુઓને તો અગાઉ જ ખ્યાલ આવી ગયેલો કે કોરોનાનો વ્યાપ અવ્યવસ્થા-અશક્તિને લીધે પાછળથી ભારતમાં વધશે. આંકડા જે એંગલથી જુઓ તે, ક્યારે કોનો ભોગ લેવાય એ નક્કી ન કોઇને ડર તો છે જ. જગત આખામાં છે. સ્કૂલો બંધ છે. આપણી પાસે આગોતરું ઇન્ફ્રાસ્ટ્રકચર ઇન્ટરનેટ ને ડિજીટલ ગેજેટ્સનું નથી. એચઆરડી મિનિસ્ટ્રી કેન્દ્રમાંથી કહે છે કે પ્રિ-પ્રાઇમરી યાને નર્સરી પ્લેસ્કૂલમાં માત્ર ૩૦ મિનિટ જ રોજ ઓનલાઇન ભણાવવાનું. અરે સાહેબો, ભૂલકાંઓને તો છોડો. ગિજુભાઇ જેવા કોઇ 'મૂછાળી મા' હોય એમણે બાલમંદિર બનાવ્યું, બાળકો હળે મળે ભળે ને રમેજમે. ગેલ-ગમ્મત કરતા સાહજીક રીતે શીખે. એ 'પ્લે સ્કૂલ' હવે શું જડતાથી ફાઇલો કાઢીને પ્રિન્ટઆઉટ સાચવવા જેવા ખેલ છે આ ? ભેગા થઇ રમી શકે એમ નથી, તો નાના-ટબૂડિયાઓને સ્ક્રીનની આદત ઝટ ન પાડો. ભલે એમને આવડે એવું રમતા. રમવાનું તો ગમે એમ જ હોય ને !

પહેલા સ્કૂલ ચાલુ હતી, મોબાઇલ પર પ્રતિબંધ હતો. હવે સ્કૂલો બંધ છે, મોબાઇલ ચાલુ કરવાના છે. કેટલી ઝડપથી પરિવર્તન રૂઢિચુસ્ત માનસિકતાના ગાલપ્રદેશે ધ્વનિહીન તમાચો મારી શકે છે ! અમેરિકા ય ભણતરની ચૂહાદૌડમાં 'ટેકનિક' અજમાવીને કિન્ડરગાર્ડનમાં ૧૯૯૮માં ૩૦% શિશુઓને 'વાંચતા' આવડતું એ ૨૦૨૦માં ૮૦% ને આવડી ગયું એને સિદ્ધ ગણે છે. બધું સતત ભણભણ કરવું એ જ જીવન નથી. થોડું માણતા ય આવડવું જોઇએ. રમતાં આવડવું જોઇએ. શિક્ષણ માટે જગતમાં ક્રાંતિકારી ટ્રેન્ડસેટર સાબિત થનાર ટચૂકડા દેશ ફિનલેન્ડમાં એટલે જ હેપિનેસ ગોલ છે. માર્કસ નહિ. ત્યાં મોટે ભાગે છ વર્ષનું થાય ત્યાં સુધી સ્કૂલિંગ જ શરૂ નથી થતું બાળકનું ! થાય ત્યારે શરૂઆતમાં 'અભણ' રહેવાનું. જસ્ટ રમવાનું.

પછી ? ગાંધીજીએ બુનિયાદી શાળાઓમાં જે વિચારો આપેલા એ વાતો. ખેતરમાં જવાનું. નવું વાવતા, ઉગાડતા શીખવાનું. - બોર તોડતા અને પુલ બનાવતા. લાલ ચેરીથી લાલ, પીળા લીંબુથી પીળો અને વાદળી પતંગિયાથી વાદળી એવા 

રંગો શીખવાના ! પાવર ઓફ પ્લે. કામનું કામ, રમતની રમત. 'પેન પકડો ને પથરાની જેમ સ્થિર બેસો' એ થોડું નેચરલ બાળપણ છે ? માટીમાં આકાર બનાવો, રંગીન લીટા કાગળમાં કરી ફાડો, આઇસ્ક્રીમથી ઠંડુ અને ભજીયાંથી ગરમ- ઓળખો. ટૂંકી ને ટચ વાત. જે બાબતમાં તમને આનંદ નહિ આવે, 'જોય ફીલ' નહિ થાય... એ ઝટ ભૂલાઇ જશે !

તો માંડ આ ફનટાઇમ મળ્યો છે. રિચાર્ડ ફ્રેઇનમેનનું જાણીતું ઉદાહરણ દિવ્યાંશ પરમારે અનુવાદિત કરેલું. 'ટ્રાઇબોલ્યુમિનેશન્સ એટલે સ્ફટિકને વાટવામાં આવે ત્યારે પ્રકાશનો ઉદભવ !' આવું વાંચવામાં મજા પડી ? નહિ પડી હોય. યાદ નહિ રહે. ગોખવું પડશે. પણ સાકરનો ગાંગડો લઈને સાણસીથી અંધારામાં ભૂક્કા બોલાવો તો ભૂરા રંગના ચમકારા જોવા મળશે. બસ, એ કરીને આખી જિંદગી એ કોન્સેપ્ટ નહિ ભૂલાય !

આવું કરવાનો ફ્રી ટાઇમ મળ્યો છે, અત્યારે, ઓનલાઈન ભણવાનું ટીનએજ પછી હોય. જેમાં ય કોઈ કલાસ કરતા જરૂર ઇન્ટરેસ્ટની છે. કલાસીઝ તો જોઈએ એટલા યુટયુબ પર જડી જશે. સો-સો એજ્યુકેશનલ વેબસાઇટસ મફતમાં ચાલે છે. કમી એકલવ્યોની છે. દ્રોણાચાર્યોની નહિ. પણ પરાણે કશુંક કર્યાનો જાતને છેતરવાનો સંતોષ લેવાને બદલે બેશક ઓકેઝનલી ઓનલાઈન એજ્યુકેશન ચાલુ રાખી, અત્યારે સ્ટુડન્ટસને એક્ટિવિટી બેઝડ સેલ્ફ લર્નિંગ તરફ વાળો. થોડો ભોગ દેવાનું પેરન્ટસને ય શીખવાડો એટલે ખબર પડે કે આપણા સંતાનો કોઈ સારસ પંખી ચાંચમાં ઉંચકીને ઘેર પોટલામાં નાખી નથી ગયા, આપણે પેદા કર્યા છે તો ઉછેરવાના છે સરખા જવાબદારીથી !

હૈદ્રાબાદમાં કરેલા વર્ષો પહેલાના એક જર્મન ઇનોવૅટરે શરૂ કરેલા અનુભવ ડાયલોગ ઈન ધ ડાર્ક, વિશે વિગતે લખ્યું છે, અગાઉ તમારા તમામ ચમકતા ઘરેણાં ઉતરાવી લોકરમાં મૂકવાના. ખુદનો હાથ ન દેખાય એવા અંધારા ઓરડામાં અંધ બનીને જવાનું. અવાજથી ક્રિકેટ રમવાનું. અડીને નોટ ઓળખવાની, છાલથી ફળ ઓળખવાનું. બોટમાં બેસવાનું, છતી આંખે અંધત્વનો અનુભવ કરવાનો. ડગમગો કે ગોથું ખાવ તો સંભાળવા એક ગાઈડ હોય જ. એના ભરોસે જ કલાક વીતે. બહાર આવો ને ખબર પડે કે ગાઈડ જ પ્રજ્ઞાાચક્ષુ છે, ને અંધારૂ એના માટે રોજીંદું હોઈને સહજ અજવાળું છે ! પણ આપણા માટે નવીન હોય એટલે ફાંફાં મારવા પડે.

અત્યારે આવો જ ઘાટ છે. જેને સમાજ લૂઝર્સ કહે છે, એવા સેંકડો છોકરા-છોકરીઓને તો છ-મહીના/વરસ ઘેર બેસવું, સ્કૂલ-કોલેજ બંધ હોય ને જાતે થોડુંઘણું ભણવું કે ફરવું - આ બધા અનુભવોની આદત છે. અપેક્ષા ઓછી છે ખુદ પાસેથી પણ. જે લૉ ટોવર્સ છે, એ અને એમના વાલીઓ-કેળવણીકારો ગભરાઈ ગયા છે. અંધારાની એમને આદત નથી એટલે નવું લાગે છે. ઓવરસીસ્ટેમેટિક વેસ્ટર્ન વર્લ્ડના મોટા ભાગના દેશોમાં ખાસ ત્યાં મશીનની જેમ માણસ સીસ્ટમના પૂર્જા બનવાથી એટલો ટેવાયેલો છે કે એની બહારની દુનિયામાં પગ મૂકતા ડરે છે. માણસ માંદો પડે તો કેમ રજા પર ઉતરવું પડે છે ? તો આ રજા છે, સામૂહિક માંદગીની. જો બધે જ છ મહીના કે વર્ષ જ રદ્દ કરી આખું સેલ્ફ લર્નિંગ હોમ સ્કૂલિંગ એક્ટીવિટી લિસ્ટ બનાવાય તો ટેન્શન ઓછું રહેશે. ભીખુદાન ગઢવી કહે છે એમ 'મરવાની બીક નથી. હું મરીશ એકલો ને બાકીના તો જીવીને જલસા કરશે એનો સંતાપ વધુ છે !' એકઝેટલી. ટેન્શન સ્પર્ધામાંથી આવે છે શિક્ષકોને હેલ્થ-રિચર્સ રિલેટેડ કામગીરી અને એ મુજબ સ્પેશ્યલ ટાઈમ, સ્પેશ્યલ સેલરી નક્કી કરો, અને પરાણે પકડી રાખવાને બદલે ખુલીને વેકેશન જાહેર કરો. અટપટું લાગશે. મેન્ટલ કન્ડિશનિંગ છે. પણ કશું ન કરીએ, ત્યારે આપણું દિમાગ રસ પડે તે શીખે છે.

કલ્ટ ઓફ હોમવર્કનો એક રીતસરનો સંપ્રદાય પેદા કર્યો છે આપણે. હોમવર્ક વધુ એટલે ગોખણપટ્ટીનો મેમરી પાવર વધુ. સંચાલકોને લાગે અમે જણાવ્યું. પેરન્ટસને લાગે સંતાનો ભણે છે. બેસાડો એ મમ્મી-પપ્પાઓને, ટ્રસ્ટ્રીશ્રીઓને હોમવર્ક કરવા. એક અઠવાડિયામાં કંટાળી જશે ! બોરિંગ, ટિડિયસ વર્ક છે, જેમાં હોમ હેલ (નરક) બની જાય. પછી કકળાટ કરવાનો કે વાચનરૂચિ ઘટે છે. ચેટિંગ વધે છે. યસ, કારણ કે બોરકમમાંથી છટકવું છે. તમને ગમતા પાંચ ગીતો ગાઈને મોબાઇલમાં આવડે એવા રેકોર્ડ કરજો, એવું પનિશમેન્ટ પણ ક્રિએટિવ લાગે તેવું હોમવર્ક આપ્યું ?

મજા કરવી એ મનુષ્યની નેચરલ ફીલિંગ છે. એ અવરોધે એ બધું સજા કે બોજારૂપ લાગે છે. આપણે તો વેકેશનમાં ય સત્તર કલાસીસ કરાવવા હોય છે. રિસેસની પંદર મિનિટમાં ય અવાજ બંધ કરાવવા હોય છે. તાસીરો ઉઘાડો પાડી દીધો છે એક ભણતરમાં સરખું ધ્યાન ન આપ્યું હોઈ, પ્રશાસકો ય જેની બાબતે ગપાટા મારે છે એવા તુચ્છ વાઇરસે !

સાઉથની સુમિતાની જેમ નોર્થના યુપીના બહરાઇયમાં એક ટીચર છે મધુલિકા ચૌધરી. એમણે એક પોસ્ટ લખેલી ઓનલાઈન સરકારી શાળાના શિક્ષકે ભણાવવાની સાથે જે તે વિસ્તારની હાલત 'ભણવી' પડે છે એવી. પતંગિયાની પરીકથાઓ માથામાં મહિનાઓથી તેલ પણ ન પડયું હોય એ ગરીબાઈને કેમ સમજાય ? કડક કેમ થાવ ? એમની રોજ પરીક્ષા જિંદગી લે છે. એમાંના ઘણાને કશું આવડતું નથી ઠેકડા સિવાય. પણ એ પ્રેમની ભાષા સમજે છે. નળનું ગંદુ પાણી ન પીવું પડે તો હું બોટલ ઘેરથી લઇ જાઉં છું. પણ એ ફાટેલા ચપ્પલ-દફતરવાળા ખાસ 'દીદી' માટે જામફળ લઈ આવે છે !

બધે ભણાવવું જ પૂરતું નથી. પ્રેમ હોવો, કરવો, મેળવવો મોટી ઉપલબ્ધિ છે. આ સમય છે પ્રકૃતિની ગોદમાં એના પાઠ ભણવાનો. ક્યારેક આયોજનની ધારણા બહાર સંજોગો આવે ત્યારે જ પરીક્ષા લેવાઈ જાય આપણી !

ઝિંગ થિંગ

'કિતની બડી ત્રાસદી હૈ યહ, અપની ક્ષમતા સે કમ જીના !' (લેખક-અભિનેતા માનવ કૌલ)