મનમથ મુસ્કાઇ, રહ્યો ન જાઇ... .

- અનાવૃત - જય વસાવડા

- શિયાળો એટલે તડકાનું બચપણ! :

- પોષે પછતાઇ શિશિર સુહાઇ, ઠંડ લગાઇ સરસાઇ...

- ફાઇવ સ્ટાર હોટલોના ઇલેકટ્રોનિક ફાયર પ્લેસ હોય કે ગરમ ગોટાનો શેક- ગરમી બંનેમાં સરખી જ હોય છે!

વર્ષો પહેલા લખેલા એક નિબંધમાં કુન્દનિકાબહેન કાપડિયાએ બહુ ખૂબસૂરત નિરીક્ષણ મુક્યું હતું ઃ 'તુઓના પ્રથમ પરિચય ત્વચાને થાય છે. સ્પર્શ એ ઋતુની પ્રથમ ઓળખ છે. બાળકને માની પહેલી ઓળખ સ્પર્શ વડે જ થતી હશે ને ? આંખથી તો તે પછી ઓળખે!'

વેલ સેઈડ ! શિયાળાનો પહેલો પરિચય આપણી ચામડીને જ થતો હોય છે - એ સૂક્કી બને, બળે, હોંઠ કે હથેળી ફાટી જાય. રૂંવાડા ઉભા થઈ જાય, થરથરે, કંપકંપે અને એકાદ ધાબળાના વીંટાવાથી શાંત થઈ જાય ! તડકામાં ગોરી ત્વચા પણ તાંબાવરણી થઈને લીલા જીંજીરાની જેમ શેકાય ! જોર જોરથી ઘસાતા હાથમાં રક્તની 'વોર્મ ફીલિંગ' પણ આવે ! શિયાળો એટલે આસપાસ વીંટળાયેલી 'કૉલ્ડ'ની ફરતે આરપાર નીકળી જતી માનવમનની 'વોર્મ્થ'ની ઋતુ ! પાંદડાઓ વચ્ચેથી ચળાઈને આવતા તડકાનો પ્રકાશ સીધો જ હૃદયમાં સ્થિર કરવાની તુ !

શિયાળો એટલે શું ? 

શિયાળો એટલે તડકાનું બચપણ. તડકો આમ તો આગ ઝરતો હોય, પણ શિયાળામાં પારણે પોઢેલા શિશુ જેવો થઈ જાય છે. નાનકડાં ઘોડિયામાં હીંચતા બાળકના હાથમાં કેવા મૃદુ ટેરવાં હોય છે... ગુલાબી ગુલાબી... લિસ્સા લિસ્સા... શિયાળાની બપોરે તડકો એવો જ સ્પર્શ આપીને આપણા ગાલે ચૂમકીઓ લેતો હોય એવું લાગે ! જાણે કોઈ રાક્ષસના કંઠમાંથી નીકળેલું સૂરીલું ગીત ! વિકરાળ લાગતો સૂર્ય શિયાળામાં સિમલાના તાજાં સફરજન જેવો ડાહ્યોડમરો થઈ જાય છે.

શિયાળો. એક પર્સનલ ફેવરિટ સીઝન. વર્ષાતુના ખૂબ ગુણગાન વાજબી રીતે જ ગવાયા છે. માણસની જીવાદોરી જળ છે. વળી કૃષિપ્રધાન મુલ્કનું અર્થતંત્ર જ ચોમાસા પર છે, માટે મોનસૂનના ખૂબ ખૂબ ગુણગાન ગવાય. વર્ષાતુ જીવવા માટેની સીઝન હશે, પણ માણવા માટેની તુ ભારતમાં શિયાળો છે. જી હા, સ્પેસિફિકલી ઇન ઇન્ડિયા. 

અંગ્રેજીરાજની અસર તળે આપણે ત્યાં ધોમધખતી ગરમીમાં સમર વેકેશન આવી ગયું. દુનિયાના પશ્ચિમ ગોળાર્ધમાં શિયાળો કાતિલ મોસમ છે. લોહી થીજાવી દેતી, જાન લઇ લેતી સીઝન. પશ્ચિમનો શિયાળો ફિક્કો છે. એમાં એક જ રંગ છેઃ સફેદ. બરફનો રંગ! શ્વેત રંગ મૃત્યુનો પણ રંગ છે. હાડ ગાળી નાખતી હિમવર્ષામાં ત્યાં જનજીવન અખબારી ભાષામાં 'ઠપ્પ' થઇ જાય છે. ટ્રાફિક અટકી જાય છે. ખાધાખોરાકીની વસ્તુઓ લેવા માટે પહેલાં શેરીમાં જામેલા બરફના થર હટાવવા પડે છે. પંખીઓ સ્થળાંતર કરી જાય છે. હિમડંખ મારતી હવામાં બહુ બહાર રહી શકાતું નથી. વાસી ખાવાનું ફ્રિજમાંથી કાઢી ગરમ કરવું પડે છે. જેલની જેમ ઘરમાં હિટર ચાલુ કરી ઢબૂરાઇ રહેવું પડે છે. 

પણ વતન મેરા ઇન્ડિયામાં - ઠંડીની મોસમ એક ગુલાબી દૌર છે. આપણે ત્યાં શિયાળો ક્રૂર નથી. સરહદી વિસ્તારોને બાદ કરતાં મુલાયમ છે. પશ્ચિમમાં શિયાળો સ્ફૂર્તિ- શકિતના 'એનર્જી લેવલ'ને 'ડાઉન' કરે છે. ભારતમાં શિયાળામાં એનર્જી લેવલ 'અપ' થાય છે! વિન્ટર અહીં એક પરફેકટલી બેલેન્સ્ડ સીઝન છે. એમાં ઉનાળાની હૂંફ અને ચોમાસાની શીતળતા બંનેનો સંગમ થાય છે. 

કાગળ પર ચોમાસાંના ગમે તેટલી વખાણ થાય, પણ સાહસિકો અને 'યે બેચારા, કામ કે બોજ કા મારા' જેવા લાચાર કર્મચારીઓ સિવાય વરસાદનું પ્રત્યક્ષ દર્શન કોઇ જીરવી શકે તેમ નથી. વર્ષારાણીનું સૌંદર્ય ભરપૂર છે, પણ એ કાંટાઓ વચ્ચે ખીલતાં ગુલાબ જેવી તુ છે. એનો ભપકો રૌદ્ર છે, સતત પાણીમાં છબછબિયાં ન કરી શકાય... ઠેર ઠેર કાદવ કીચડના થર જામ્યા હોય... જાતભાતના પાંખાળા જીવડાંઓ માણસને પૃથ્વીલોક છોડવા માટે મજબૂર કરવા થનગનતાં હોય... ઘર અને શરીરમાં ભેજ લાગી જાય... કપડાં બગડે- ચંપલની પટ્ટીઓ તૂટે- કાગળો પલળી જાય... એકાદ કિલોમીટર ચાલવા માટે પણ જાણે ઓલિમ્પિકની હર્ડલ રેસ જેવી કસરત કરવી પડે! 

બટ વિન્ટર ઇઝ કૂલ. રિયલી કૂઉઉઉલ! સરસ ચોમાસું ગયું હોય એટલે જયાં નજર કરો ત્યાં હરિયાળીનું 'રેપર' વીંટાઇ ગયું હોય! પાણીની પણ રેલમછેલ હોય. હવા સૂકી- એટલે ન માણસ બગડે, ન જણસ! (ન સમજાયું? જણસ એટલે ચીજવસ્તુઓ! ભાષા પર બાઝેલો બરફ ખંખેરો, રીડરબિરાદર!) મન ફાવે ત્યાં, મન ભરીને ફરી શકાય. રંગબેરંગી સ્વેટર્સ અને શાલમાં 'ગોટપોટ' થઇ ફરવાની પણ લિજજત છે! ભલે, સ્વેટરથી કે શાલથી પણ શરીરના રોમેરોમને હુંફમાં ભીંસાવું ખૂબ ગમે છે. નેચરલ ઇન્સ્ટિંકટ, યુ નો! સ્વેટર ધારણ કરતી વખતે યોદ્ધો બખ્તર ચડાવીને સુરક્ષિત થતો હોય એવો ગર્વીલો અહેસાસ થાય છે! (અંદરના જૂનાપુરાણા કપડાં છૂપાવી શકાય, કે એકની એક જોડી ચલાવી શકાય એ બોનસ!) પર્સની માફક હવે સ્કાર્ફ કે મફલર કે ટોપી પણ કેવળ પ્રોટેકશન નથી, એક ફેશન સ્ટેટમેન્ટ છે. 

શિયાળાની સવારે ગોદડું છોડી ન શકતાં બાપડા બાળકોને નિશાળમાં 'શિયાળાની સવાર' પર નિબંધ લખવામાં કહેવામાં આવે, (જે પાછો ઉનાળામાં લેવાતી પરીક્ષામાં પૂછાવાનો હોય!) એમાં શિયાળાનું સાચું શબ્દચિત્ર ન મળે. જો માફકસરની હોય તો ઠંડક એક માણવા જેવી અનુભૂતિ છે. ગરમીમાં શેકાઇને મરવા કરતાં ઠંડીમાં ઠુંઠવાઇને મરવું ય વધુ સારૂં- પછી જીવવાની તો રંગત ઓર હોય ને! એસી અને આઇસનો એટલે જ પબ્લિકને ક્રેઝ હોય છે. આજુબાજુ ફુલગુલાબી શીતળતા હોય, ત્યારે સવારમાં જે સૂરજના કૂણા કૂણા કિરણો ત્વચાને સ્પર્શે- એની મોજ સુવર્ણને સ્પર્શવાથી કમ નથી હોતી! જાણે તડકો આપણા પર વાત્સલ્યથી હાથ ફેરવે છે. આપણને પંપાળીને બૂચકારે છે. માના ખોળા સિવાય આવી ગમતીલી હૂંફ બીજે કયાંય મળી ખરી? 

સવારમાં માલિશ કરો કે કિતાબો વાંચો... બધું જ ગમી જશે, તેની ગેરેન્ટી. માટે જ ફ્રોઝન સીઝન ફ્રેશનેસ સીઝન છે. ટ્રાવેલિંગ માટે બેસ્ટ. સતત તેમને તાજગી વીંટળાયા કરે, થાક જાણે વાતાવરણમાં ઓગળતો જાય. બહારના નીચા તાપમાનનો મુકાબલો કરવા બ્લડ સરકયુલેશનની સ્પીડ પણ જરા આગળના ગિયરમાં ભાગે! જોમ અને તરવરાટ નખશિખ (વળી ન સમજાયું? પગના નખથી માથાની શિખા યાને ચોટલી સુધી!) ઘૂમરીઓ લેવા લાગે! એક પ્રકારની મસ્તી તનમનને વર્તાયા કરે. મોસમનો કેફ! 

અને શિયાળા જેવી બીજી કોઇ તુ ગુજરાતમાં ખાણીપીણી માટે નથી! આહાહાહા... ભોજન ભગતોને તો સદેહે સ્વર્ગનો સાક્ષાત્કાર થાય! પાચન શકિત થોડી તેજ બની હોય અને ભૂખ વધુ સતેજ બની હોય. અને જે કુદરત પાચકરસ વધારે છે, એ જ સ્વાદિષ્ટ ખોરાકનો ખજાનો ખોલી નાખે છે! તમામ લીલા કઠોળ માટે જ સેલ્યુટ ભરવી પડે એનું નામ શિયાળો! તુવેરો, વટાણા, વાલ, ચોળી... ફલાવર, બટાકા, ભીંડો, દૂધી, સૂરણ... શાક શબ્દનું શહેનશાહી સ્વરૂપ એટલો જ શિયાળો! ગરમાગરમ ભડથું બનતાં રીંગણાં પર બાઝેલી કાળી પોપડીઓને ઉખેડતાં ઠરી ગયેલાં ટેરવામાં ચેતન આવી જાય! ટમેટાંના લહેજતદાર તાજા સૂપમાંથી નીકળતી માદક વરાળ... કોણ કહે છે કે નશો તમાકુના ધૂમાડામાં જ હોય છે? 'બોટલ' બોયઝ અને 'ડ્રિન્ક' ડોટર્સને શિયાળામાં ગરમ થવા વ્હીસ્કીની ચૂસ્કી ભરવી પડતી હશે- બાકી નોર્મલ કેસમાં તો એ કામ એક કપ કોફીથી પણ થઇ જાય! ફાઇવ સ્ટાર હોટલોના ઇલેકટ્રોનિક ફાયર પ્લેસ હોય કે ગરમ ગોટાનો શેક- ગરમી બંનેમાં સરખી જ હોય છે! 

શિયાળો ઘીમાં લચપચતા અડદિયાની સોડમ છે... એ ફિટ બોડીના વળાંકોને ટાઇમટાઇટ વીંટળાઇ જતાં જીન્સની ચુસ્તી છે...એ સૂમસાન મધરાતે ચોકમાં પેટાવાતા તાપણાંની આગ છે...એ દરિયાઓ અને દેશો ઓળંગીને ઉડી આવતા પંખીઓનો કલબલાટ છે...'સ્નો ફોલ'ના બર્ફીલા થરની નરમી છે...સૂરજના તાપમાં ન્હાતાં હિમશિખરોની હિમકણીમાંથી ઝબકતી હીરાની સપ્તરંગી ચમક છે...મૂઢ મારથી દુઃખતું કોઇ ઢીમણું છે...'ચીલર' થ્રીલ આપતું આઇસ કોલ્ડ ઝરણું છે...એ કાન પર વીંટાળેલા ઉનની પક્કડ છે. એ શૂઝના સોલ નીચે ખુંદાતી ધરતી છે...ફાટી ગયેલા હાથ અને ચીરાયેલા હોઠ પર સરકતાં વેસેલીનની કુમાશ છે...એ પગના તળિયે કાંસાની વાટકીથી ઘસાતો સળવળાટ છે...એ થીજેલું ઘી અને ઉકાળેલો કાવો છે, એ સુંવાળી રજાઇનો આરામ અને બંધ કમરાની ધૂટન છે...એ ટાઢોડાંમાં તરબોળ પરોઢિયે થતું ગરમ પાણીનું ચામડીમાં તમતમાટી બોલાવતું વ્હાલું સ્નાન છે...રંગબેરંગી ઊનના દડા જેવા બાળકોની દડબડ દોટ છે...નીરવ સન્નાટામાં સોફટ મ્યુઝિકની રણઝણાટી એટલે શિયાળો! 

પણ શિયાળાની ધમધમતી સવાર જેવું જોશ એની રાતમાં નથી. એક તો સાંજ વહેલી પડી જાય... અંધકાર અજગરની જેમ ભરડો લેવા લાગે- અને લોકો વહેલા વહેલા પોતાના માળામાં યાને ઘરમાં લપાઇ જાય. શિયાળાની રાત એકાંકી અને ઉદાસીન હોય છે. કોઇ ચહલપહલ નહિ, કોઇ ટોળા નહિં, કોઇ શોરબકોર નહિ! એમાં ય જયાં બરફ પડતો હોય, ત્યાં ચાંદનીમાં એ દ્રશ્ય પૃથ્વી ગ્રહનું કબ્રસ્તાન લાગે! ભેંકાર અને ભયાનક, સ્થિર અને સૂમસામ! નદીઓના ઠંડાગાર પાણીનું વહેણ પણ જડ થઇ જાય. કદાચ કોઇ કૂતરાના ભસવાનો અવાજ જીવંતતાની સાક્ષી પુરે ખરો! બરફ, ઠંડક, સફેદી, મૌન, એકાંત, શાંતિ, અંધકાર અને ઠહેરાવ આ બધાં જ મૃત્યુની સાથે જોડાયેલી લાક્ષણિકતાઓ છે. શિયાળાની રાત એકલા માણસ માટે ટીવી, પુસ્તક કે મોબાઈલના સથવારા વિના છૂપો ડર પેદા કરે છે. 

અલબત્ત, જેની પાસે યુથ એન્ડ યુથફુલ કંપની હોય, તેના માટે વિન્ટર ઇઝ આઉટ એન્ડ આઉટ રોમેન્ટિક સીઝન! સરકાઇ લો ખટિયા, જાડા (ઠંડી) લાગે.... જાડે મેં બલમા પ્યારા લાગે! ના, કશું ય ચીપ નથી- પરાપૂર્વથી શિયાળો સીઝન ઓફ કપલ છે. લગ્નગાળો ઊનાળામાં આવે એ તો યુગલની કસોટી છે. બાકી શિયાળો એ જ હનીમુન સીઝન છે. પરણેલાઓ માટે અને ન પરણેલાઓ માટે પણ! લગ્ન સહજીવન માટે અનિવાર્ય છે, સહશયન માટે નહિં! 

મહાકવિ કાલિદાસના 'તુસંહાર' જેવા સંસ્કૃત કાવ્યમાં નવા અંકુરો અને ઢળેલા પુષ્પોના તુવર્ણન સાથે કામિનીઓના શિયાળુ શૃંગારનું પણ ઇરોટિક વર્ણન છે. સર્ગ ૪નો ૭મો શ્લોક છેઃ 'પુષ્ટ અને રમણીય સ્તનોનું રાતના પ્રિયતમ મર્દન કરે છે, એથી મીઠો દુઃખાવો થતાં સ્ત્રીના આંખમાંથી જેમ આંસુનું ટીપું પડે- એમ શિયાળામાં પ્રભાતકાળે તૃણની ટોચેથી ઝાકળનું બિંદુ ખરે છે!' તો સર્ગ ૫નો બીજો શ્લોક છેઃ 'ઠંડીની તુમાં સજજનો આટલી બાબતોનું સેવન કરે છેઃ ગવાક્ષ ભીડેલું ગર્ભગૃહ (ઘરની વચ્ચેનો બંધ હૂંફાળો ઓરડો), સુઘટ્ટ વસ્ત્રો (જાડા કપડાં), રવિરશ્મિ (સૂર્યનો તડકો), અગ્નિ (તાપ- અંગીઠી) અને જોબનભારથી લચી પડેલા નિતંબોવાળી કામિની!' બોલો, આજકાલ તો અશ્લીલતાના નામે સેન્સર કરે નોન સેન્સ લોકો એ મૂળ ભારતનો જ વારસો છે એ કોણ માનશે ?

કાલિદાસ તો લખે છે કે શિયાળાની ઠંડકની રાત પ્રિયજનો સાથે રતિક્રીડામાં વીતાવી હોઇને સદ્દભાગી યુગલોને તો સવારનો મૃદુ સૂર્ય ઉગ્યા પછી જ નિંદ્રા આવતી હોય છે! હંઅઅ- ભારતે દુનિયાની પહેલાં આ વાત પારખી છે. વિન્ટર ઇઝ સીઝન ઓફ સેકસ! દંતક્ષત- નખક્ષત (ન સમજાયું? તો ભોગ તમારા!)ની આ તુ છે. ગાદલા રજાઇમાં સમાઇને એકબીજામાં ઓગળવાની ગરમી આસપાસની સૌમ્ય ટાઢકમાં ખીલી ઉઠે છે. શિયાળાને અમથી કંઇ ગુલાબી તુ કહી છે? 

મધરાતે રજાઈમાં લપાઈને વાંચવું... સવારે કૂણા ઘાસ પર પડેલી શબનમના બિંદુઓને પગના તળિયે પંપાળવા... સવારના ધુમ્મસમાં આપણા જ મોમાંથી નીકળતા ધુમાડા સાથે સંતાકૂકડી ... આથમતી સંધ્યાના કેન્વાસ પર ઢોળાતી સૂર્યકિરણોની પ્યાલીઓની છાંટ... કોઈ ઠંડી રાતે જાકીટ પહેરીને કોઈ ટાઢાબોળ હાથ હાથમાં પરોવી ચાલતા જવાનો ગરમાવો માણનારાઓને મનની શાંતિ માટે પ્રાર્થનાઓ કરવાની જરૂર નથી રહેતી! વેલકમ વિન્ટર! 

- ઝિંગ થિંગ

'હેમંતમાં હૂંફ દેતી કંઠે જેને વળગે ના કામિની 

કેમ કરીને વીતે એની યમસદન શી યામિની (રાત) !' 

(પ્રાકૃત મુક્તક, અનુવાદ- હરિવલ્લભ ભાયાણી)