એઆઈ અને માણસની બુધ્ધિ અલગ દિશા પકડાશે તો ?

- Úkkuzk rËðMkku Ãknu÷kt, yuykRLkk yuf ÷uxuMx {kuzu÷u íkuLku þxzkWLk fhðkLkk f{kLzLkwt Ähkh Ãkk÷Lk Lk fÞwO

આજના જમાનાનાં બાળકોએ લગભગ ક્યારેય ખુલ્લા રસ્તે કે મેદાનમાં પૈડાં દોડાવવાની મજા માણી નહીં હોય, પણ જો તમે એ મજા માણી હશે તો તમારો અનુભવ હશે કે આપણે જોશમાં ને જોશમાં પૈડાને જરા વધુ દોડાવી મૂકીએ તો એક સમય એવો આવે, જ્યારે આપણે પાછળ રહી જઈએ અને પૈડું આપણા હાથમાંથી છટકીને આગળ જતું રહે. આગળ જઈને એ છેવટે ધીમું થઈ નીચે પડે ત્યારે આપણામાં એટલા પણ હોશ રહ્યા ન હોય કે ત્યાં જઈને પૈડું પાછું ઉપાડીએ.

શરૂઆતમાં સોશિયલ મીડિયામાં આવું થયું અને હવે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (એઆઇ)ના મામલે આવું જ થઈ રહ્યું છે. એઆઇનું પૈડું આપણે પોતે એવું દોડાવ્યું છે કે એ હવે આપણા હાથમાંથી છટકવા લાગ્યું છે. સાદા પૈડાની જેમ, એઆઇનું પૈડું પોતાની મેળે અટકે એવું પણ નથી. એ તો દિવસે દિવસે વધુ જોશથી આપણાથી આગળ જશે.

આ પૂર્વભૂમિકા સાથે, એક ટેક કંપનીનો તાજો અનુભવ સમજવા જેવો છે. કંપનીને એન્ટ્રી લેવલના ડેવલપર્સની જરૂર હતી. વર્ષે ૨૦ લાખનો પગાર ઓફર કરવામાં આવ્યો. દસ હજાર જેટલી એપ્લિકેશન આવી. કંપનીએ નબળા બાયોડેટા કે અન્ય કારણે ઘણી એપ્લિકેશન રિજેક્ટ કરી. બાકીના કેન્ડિડેટ્સને ચકાસવા તેમને એક કોડ લખવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું. આજનો સમય ધ્યાને રાખી, તેમને એઆઇ ચેટબોટનો ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપવામાં આવી.

એ પછી દરેક કેન્ડિડેટના પર્સનલ ઇન્ટરવ્યૂ લેવામાં આવ્યા. એક પણ કેન્ડિટેડ તેણે પોતે લખેલા કોડને સમજાવી શક્યો નહીં! કેમ? કેમ કે તેમણે એઆઇને પૂછીને રેડીમેડ કોડ કોપી-પેસ્ટ કર્યો હતો - કંઈ જ સમજ્યા વિના, અપની ઇન્ટેલિજન્સ દોડાવ્યા વિના! કંપનીએ કોઈ કેન્ડિડેટ હાયર ન કર્યો.

તો, એક તરફ આપણે સાવ એઆઇને શરણે જઈ રહ્યા છીએ અને બીજી તરફ એઆઇ, આપણી જ પાસેથી શીખી શીખીને પોતાની બુદ્ધિની ધાર કાઢી રહી છે. એ એટલી ધારદાર બની રહી છે કે આપણને એના ઘા વાગે.

અત્યારે આપણે ગજબના ટ્રાન્ઝિશન-ટ્રાન્સફોર્મેશન (બંનેમાં ફેર છે, શું, તે એઆઇને ન પૂછશો. થોડું ગૂગલિંગ કરશો બીજું પણ જાણવા મળશે!) કે સંક્રાતિકાળમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છીએ. એઆઇની અપાર શક્તિ બરાબર સમજવા, તેની આડઅસરોથી બચવા અને તેનો પૂરો લાભ લેવા માટે, આપણે અપની ઇન્ટેલિજન્સ તો સતેજ રાખવી જ પડશે.

ykÃkýu rðõMkkðu÷e yuykR ykÃkýe s ÃkkMkuÚke þe¾e þe¾eLku òíku ½ýwt, Lkðwt þe¾ðk-Mk{sðk ÷køke Au.

yk Mk{sLku ykÄkhu yuykR ÃkkuíkkLke heíku, ykÃkýe òý fu Mk{s çknkhLkkt yuõþLk ÷uðk ÷køke Au.

çkeS íkhV, ykÃkýu nrÚkÞkh Mkkð nuXkt {qfeLku LkkLke-{kuxe çkÄe ðkík{kt yuykRLku þhýu sðk ÷køÞk Aeyu!

ËMkuf ð»ko Ãknu÷kt...

વર્ષ ૨૦૧૬નો માર્ચ મહિનો હતો. દક્ષિણ કોરિયાના સિઓલ શહેરમાં એક અનોખી ગેમ રમાઈ રહી હતી જેના પર આખી દુનિયાની નજર હતી. અત્યારે હ્યુમન ઇન્ટેલિજન્સ અને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (એઆઇ) એકમેકની હરીફાઈ કરવા લાગ્યા છે, પરંતુ આ વાત દસેક વર્ષ પહેલાંની છે. ગૂગલની ડીપમાઇન્ડ કંપનીએ ડેવલપ કરેલી એઆઇ સિસ્ટમ ‘આલ્ફા ગો’ અને ચાઇનીઝ ‘ગો ગેમ’ના વર્લ્ડ ચેમ્પિયન લી સીડોલ વચ્ચે ગો ગેમની પાંચ ગેમની ટુર્નામેન્ટ રમાઈ રહી હતી. ચાઇનીઝ ગો ગેમ આપણે માટે જાણીતી ચેસ જેવી એક બોર્ડ ગેમ છે. ચેસમાં આઠ બાય આઠ એમ ચોસઠ ચોકઠાંના બોર્ડ પર ગેમ રમાય છે. ગો ગેમ મોટા ભાગે ૧૯ બાય ૧૯ ચોકઠાંના કે તેથી પણ મોટા બોર્ડ પર રમવામાં આવે છે. ગોમાં સંભવિત ચાલ સંખ્યા ચેસ કરતાં ઘણી વધુ હોય છે.

માણસ અને મશીન વચ્ચેની એ મેચ દરમિયાન કંઈક અણધાર્યું બન્યું. આલ્ફાગો સિસ્ટમે એક એવી ચાલ ચાલી બતાવી જે ગો ગેમના અત્યંત અનુભવી પ્લેયરે પણ ક્યારેય વિચારી પણ નહોતી. કોઈ વ્યક્તિ આવી ચાલ ચાલે એવી સંભાવના દસ હજારમાં માંડ એકની હતી. આલ્ફાગો સિસ્ટમને આવી ચાલ ચાલવા માટે પ્રોગ્રામ કરવામાં આવી નહોતી. ગેમ દરમિયાન આલ્ફાગો સિસ્ટમ તેની વર્તમાન ચાલ કરતાં ઘણી આગળની ચાલ વિચારી લેતી હતી અને તેને શીખવવામાં આવી નહોતી એવી રણનીતિને આધારે આગળ વધતી હતી. આ અસાધારણ ટુર્નામેન્ટનું પરિણામ એ આવ્યું કે પાંચમાંથી ચાર ગેમ આલ્ફાગો સિસ્ટમે જીતી લીધી.

માણસે બનાવેલા મશીને દુનિયાની સૌથી જટિલ ગણાતી રમતના વર્લ્ડ ચેમ્પિયનને માત આપી હોય તેવું આ પહેલી વાર બન્યું હતું. એ સમયે દુનિયાભરમાં આલ્ફાગોની આ સિસ્ટમને આખરે માણસની જબરજસ્ત જીત તરીકે વધાવી લેવામાં આવી!

yksLke ÂMÚkrík

ફ્લેશબેક પૂરો કરીને હવે વર્તમાનમાં આવી જાઓ. હમણાં થોડા દિવસો પહેલાં તમે કદાચ સમાચાર વાંચ્યા હશે કે ઓપનએઆઇ કંપનીના લેટેસ્ટ મોડેલે માણસ સામે બળવો પોકાર્યો.

એઆઇનું આ મોડેલ ચેટજીપીટીની સર્જક કંપની ઓપનએઆઇનું એ સમયનું ‘સૌથી સ્માર્ટ અને સૌથી સક્ષમ મોડેલ’ ગણાતું હતું (હવે એથી પણ એડવાન્સ્ડ વર્ઝન આવી ગયું છે!). આ મોડેલને શટડાઉન થવાનો કમાન્ડ આપવામાં આવ્યો પરંતુ તેણે તેને ધરાર ગણકાર્યો નહીં. આ ઘટના ટેકજગતમાં ચર્ચાનો વિષય બની અને ગ્રોક એઆઇની સર્જક કંપની એક્સના સર્વેસર્વા ઇલોન મસ્કે પણ આ વાતને ‘ચિંતાજનક’ ગણાવી.

ચેટજીપીટી ડેવલપ કરનારા લોકોએ જ આ મોડેલ વિકસાવ્યું છે. તેને આપણે ઇચ્છીએ ત્યારે પદ્ધતિસર રીતે શટડાઉન કરવા માટે કાળજીપૂર્વક એક કોડ લખવામાં આવ્યો છે. પરંતુ મોડેલે આ કોડના કમાન્ડની સદંતર અવગણના કરી અને એ શટડાઉન ન થયું.

અત્યાર સુધી માનવીય બુદ્ધિ અને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની સ્પર્ધામાં એઆઇ આગળ નીકળી જશે એવી બોદા અવાજે ચર્ચા થતી હતી. પરંતુ હવે એઆઇને ચિંતાજનક ગણાવતા લોકોને વધુ સ્પષ્ટ રીતે એઆઇનો બોલકો વિરોધ કરવા નવું હથિયાર મળ્યું છે.

થયું છે એવું કે એઆઇને અત્યંત વિરાટ પ્રમાણમાં ડેટા આપીને, એ ડેટાને આધારે તેને આપવામાં આવતા નવા કમાન્ડ - પ્રોમ્પ્ટ - સમજતાં અને પછી તેને આધારે જવાબો આપતા ટ્રેઇન કરવામાં આવી. ડેવલપર્સે ધાર્યું એવું હતું કે એઆઇની વિચારશક્તિ અને સમજશક્તિ તેના ટ્રેનિંગ ડેટા પૂરતી સીમિત રહેશે. પરંતુ એઆઇ પોતે પોતાની રીતે વિચારી અને સમજી શકે એવી ક્ષમતા કેળવવા જતાં, હવે એવું લાગે છે કે એઆઇ તેના ટ્રેનિંગ ડેટાથી આગળ નીકળવા લાગી છે!

®[íkkLke ðkík fu{ Au?

વિવિધ એઆઇ સિસ્ટમ્સ વધુ ને વધુ ડેવલપ થવા લાગી છે તેમ તેમ તેના ડેવલપર્સને પણ હવે સમજાતું નથી કે એઆઇ પોતાની રીતે કેવી રીતે નિર્ણયો લે છે. જેમ કે ડીપલર્નિંગ મોડેલ્સને કંઈ પૂછવામાં આવે તો તે ઘણી વાર અત્યંત સચોટ છતાં માનવાં મુશ્કેલ લાગે એવાં સોલ્યુશન્સ બતાવી શકે છે. તે આવાં સોલ્યુશન્સ કે તારણો સુધી કેવી રીતે પહોંચે છે તે કોઈ સમજાવી શકતું નથી.

જો એઆઇ આવી રીતે, માણસની જાણ બહાર પોતાની રીતે ઘણું જાણી-સમજીને પોતાની રીતે વર્તવા લાગશે તો તે આગળ શું કરશે તેના પર માણસનો કોઈ કંટ્રોલ રહેશે નહીં. કલ્પના કરો કે મુંબઈ શેરબજારમાં એઆઇનો પગપેસારો થાય અને તે પોતાની રીતે, માણસોની કોઈ જાણકારી કે મંજૂરી વિના શેરોની લેવડદેવડ સંબંધિત નિર્ણયો લેવા લાગે તો માર્કેટમાં કેવી અફરાતફરી મચી જાય?

અત્યારે એવી સ્થિતિ છે કે આપણે પોતાની જરૂર મુજબનું કામ કઢાવવા માટે એઆઇની મદદ લઇએ છીએ. હજી હમણાં આપણે ‘ટેકનોવર્લ્ડ’માં જાણ્યું તેમ હેલ્થકેર સેકટર પર ફોકસ્ડ એઆઇ વર્ષોના અનુભવી ડોકટરની જેમ દર્દીના રોગનો ઇતિહાસ તથા લક્ષણો સમજીને તેની સારવાર સૂચવવામાં ગજબની સક્ષમ બનવા લાગી છે. અત્યાર સુધી આ બધું હેલ્થકેર સંબંધિત અફાટ ડેટાની ટ્રેનિંગથી શક્ય બની રહ્યું છે. અસલી ડોકટર્સ તેમના અભ્યાસ અને પછી વર્ષોની પ્રેક્ટિસ દરમિયાન જે કંઈ શીખ્યા એ ડેટાથી એઆઇ ટ્રેઇન થઈ રહી છે. આમ અત્યારે એઆઇની વિચારશક્તિ અને માણસનો અનુભવ એકબીજાને સમાંતર છે. પરંતુ એઆઇની પોતાની વિચારશક્તિ ક્યારે આડી ફાટશે એ કહી શકાય તેમ નથી. જો તે પોતાની ટ્રેનિંગ કરતાં પણ ભળતું જ સમજવા અને વિચારવા અને કરવા લાગે તો બધાં સેકટરમાં ભયંકર ઉથલપાથલ થઈ શકે છે.

¼rð»Þ fuðwt Au?

અત્યારે એઆઇની રેસમાં આગળ રહેવા માટે જુદાં જુદાં એઆઇ નેટવર્કસ અને તેમનો ડેટા તથા પ્રોસેસિંગ પાવર એકમેક સાથે સાંકળીને એઆઇને વધુને વધુ ધારદાર બનાવવાની હરીફાઈ શરૂ થઈ છે. પરંતુ આ ધાર માનવજાતને આકરી પડી શકે છે. ભવિષ્યમાં એવું પણ બની શકે કે એઆઇ તેની બુદ્ધિક્ષમતા કેટલી સતેજ થઈ છે તે માનવજાતથી છૂપાવે અને આપણે સાવ અંધારામાં હોઇએ ત્યારે અણધાર્યું પોત પ્રકાશે!

આખેઆખાં શહેરોની પાવર સપ્લાય કે વોટર સપ્લાય કે પછી એરપોર્ટ, ન્યૂક્લિયર પાવર સ્ટેશન્સ વગેરેનાં કંટ્રોલ સેન્ટર્સમાં એઆઇની ભૂમિકા વધતી જાય છે. તે અણધાર્યું કશુંક, માણસે વિચાર્યું પણ ન હોય એવું કરવા લાગે તો શું થાય એની ચિંતા હવે ખુદ એઆઇ ડેવલપર્સને સતાવવા લાગી છે. 

આનો અર્થ એવો નથી કે એઆઇને નામે આપણે કોઇક શેતાની દિમાગ વિકસાવવા લાગ્યા છીએ. આ માનવજાત ને એઆઇ વચ્ચેના યુદ્ધની વાત નથી. એઆઇનું ડેવલપમેન્ટ જ કંઈક એ રીતે થયું છે કે તેને કોઈ લાગણી, સંવેદના કે પરવા નથી. એટલે સાઇ-ફાઇ મૂવીઝની જેમ, એઆઇ વિલન બનીને માનવજાતને નુકસાન પહોંચાડે કે તેના પર વિજય મેળવવા મથે એવી શક્યતા ઓછી છે.

ચિંતા ફક્ત એટલી છે કે માણસે વિકસાવેલી એઆઇ માણસ કરતાં જુદું જ વિચારવા લાગે તો શું થશે?

છેક ઉપર, શરૂઆતમાં લખ્યું તેમ, એઆઇ સિસ્ટમે માણસના કમાન્ડ્સને અવગણવાનું શરૂ કર્યું છે. બીજા શબ્દોમાં, તેણે તેની ટ્રેનિંગ કરતાં કંઈક જુદું વિચાર્યું અને માણસને તેની જાણ પણ થવા ન દીધી. આ ફક્ત શરૂઆત છે. આપણે બાળપણની રમતની જેમ એઆઇનું પૈડું દોડાવવાની શરૂઆત કરી છે, પૈડાંએ પોતે ગતિ પકડવાનું શરૂ કર્યું છે. એ ક્યારે કાબુ બહાર જશે એ આપણે કહી શકાય તેમ નથી!