પાઈલ્સ, ફીશર અને આયુર્વેદ .

- આરોગ્ય સંજીવની

આજે ગુદામાર્ગના રોગ અર્શ, મસા, ભગંદર વિશે વાત કરવા જઇ રહી છું. ઘણા વાચકમિત્રો મને પૂછે છે કે શું હરસ, ભગંદર, ફીશર વગેરે રોગો ઓપરેશન વગર મટી શકે છે ? તો તેનો જવાબ છે કે ચોક્કસ આ રોગો ઓપરેશન વગર મટી શકે છે. પરંતુ આ રોગોમાં પીડા અતિશય હોય છે. તેથી જો થોડીક સહનશક્તિ હોય તો ચોક્કસ રીતે આ રોગો ઔષધોપચારથી પણ મટી શકે છે. જે દર્દીઓ ઓપરેશન કરાવવા ઇચ્છતાં નથી. તથા દર્દીઓ ઔષધપ્રયોગથી પણ આ રોગોને મટાડી શકે છે. અને ઘણીવાર ઓપરેશન પછી પણ જો આહાર-વિહારમાં સાવધાની રાખવામાં ન આવે તો આ રોગનું પુનરાવર્તન થતું ઘણા દર્દીઓમાં જોયું છે.

ગુદામાં થતા સામાન્ય વિકારોમાં હરસ-મસા (No Piles) ફીશર અને ભગંદરનો મુખ્યત્વે સમાવેશ કરી શકાય છે. આયુર્વેદમાં પાઇલ્સ મસાને 'અર્શ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અર્થાત્ જે રોગો શત્રુની જેમ પ્રાણ ને કષ્ટ આપી તેનો નાશ કરે છે તેને 'અર્શ' કહે છે. ટૂંકમાં આયુર્વેદની ભાષામાં વાત કરીએ તો રેકટમની અંદર ત્વચા, માં અને મેદ દૂષિત થઇ દોષો સાથે મળીને અંકુરો કે મસાનું રૂપ ધારણ કરી લે છે તેને 'અર્શ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

તેવી જ રીતે 'ફીશર' ની જો વાત કરીએ તો ફીશરને સાદી ભાષામાં ગુદામાં પડતાં ચીરા કહી શકાય. વધારે પડતી કબજિયાત જે દર્દીઓને રહેતી હોય અને જેનો મળ ખૂબ જ કઠિન સ્વરૂપમાં આવતો હોય તેવા લોકોને 'ફીશર'ની તકલીફ સામાન્ય રીતે વારંવાર જોવા મળતી હોય છે. જેમ પગમાં વાઢીયા કે ચીરા પડે છે અને પગમાં બળતરા શરૂ થઇ જાય છે તેવી જ રીતે કઠિન અને કષ્ટતાપૂર્ણ મળપ્રવૃત્તિનાં કારણે ગુદાની અંદરની શ્લેષ્મકલામાં ચીરા પડવા લાગે છે અને આ ચીરામાંથી મળત્યાગ પહેલાં મળત્યાગ વખતે તો ક્યારેક મળત્યાગ પછી લોહી આવે છે. મળત્યાગ કરતાં સમયે સહન ન થઇ શકે તેવી ભયંકર પીડા થાય છે. આયુર્વેદમાં આ રોગને 'પરિકર્તિકા' અને મોર્ડન સાયન્સમાં ‘Anal Fissure' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

'ભગંદર' એટલે કે  ‘Fistula' માં પણ ગુદાભાગમાં એક નાની પિડિકા કે ફોલ્લી થઇ તે ધીમે ધીમે પાકે છે અને તેનું પરુ અંદર ધાતુઓ સુધી ફેલાઈને નાડીવ્રણ કે Sinus જેવું બનાવે છે. જેમાંથી સતત પરુ પડયા કરે છે જેને ભગંદર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. 'અર્શ'ની સમયસર સારવાર ના થાય તો તે ભગંદરનું રૂપ ધારણ કરી લે છે.

આવા રોગોમાં મંદાગ્નિનાં કારણે ખોરાકનું પાચન બરાબર થતું ન હોવાથી નહીં પચેલો ખોરાક આમરૂપ બનીને મળમાર્ગેથી ચીકાશનાં સ્વરૂપમાં નીકળે છે. જેથી ઘણીવાર ફીશર ભગંદર વગેરેમાં લોહીની સાથે સાથે ચીકાશ પણ પડતી જોવા મળે છે. આવા દર્દીઓને મળત્યાગની પ્રવૃત્તિ વખતે અતિશય ભયંકર પીડા થતી હોવાથી મળત્યાગની પ્રવૃત્તિથી તેઓ ખૂબ ભયભીત રહે છે. કેટલાંક દર્દીઓ તો જમશું તો મળત્યાગ કરવો પડશે એવી બીકે ભોજન પણ બરાબર કરતા નથી.

આવી અતિ ભયંકર પીડા કરનાર આવા રોગો થવામાં મુખ્ય કારણ કબજિયાત છે. આ ઉપરાંત મળ અને વાયુનાં વેગને રોકવાની કુટેવ, અતિશય વાયડા તેમજ તીખા-તળેલા અને મસાલેદાર ખોરાક ખાવાની આદત પણ આ મળમાર્ગનાં રોગો માટે જવાબદાર છે. આ ઉપરાંત એક જ સ્થાન પર અધિક સમય સુધી બેસી રહેવાની આદતથી પણ આ રોગો થઇ શકે છે. સ્ત્રીઓને માસિક સંબંધી ફરિયાદો કે વારંવાર ગર્ભસ્ત્રાવ ગર્ભપાત થવો, તેમજ અગાઉનું ભોજન ન પચવા છતાં પેટ ભરીને ભોજન કરતા રહેવું વગેરે કારણોસર પણ આ રોગો થતાં હોય છે.

અહીં ગુદામાર્ગનાં રોગો માટે થોડા સરળ અને સચોટ ઉપાયો સૂચવું છું :

(૧) સૌ પ્રથમ તો ગુદામાર્ગનાં તમામ રોગમાં બાહ્યોપચાર તરીકે રેક્ટમનો ભાગ ડૂબે તે રીતે સહન થઇ શકે તેટલા ગરમ પાણીમાં દરરોજ ૨૦થી ૨૬ મિનિટ સુધી બેસવાનું રાખો. આ પ્રયોગથી દુ:ખાવામાં પણ તુરંત જ આરામ મળશે.

(૨) ત્યારબાદ જાત્યાદિ તેલ કે કરંજાદિ કૃતને સુખોષ્ણ કરી પ્લાસ્ટીકની સીરીંજ વડે આ ધૃત કે તેલને ગુદામાં નાખવું અને ત્યારબાદ ૧૫ મિનિટ સૂઈ રહેવું.

(૩) પારસ પીપળાના લીલા ફળનો રસ કાઢી ભગંદરની અંદર મૂકવાથી ભગંદરમાં ઘણી રાહત થાય છે.

(૪) આભ્યાંતર ઔષધોમાં જેઠીમધ અને વાવડીંગનું ચૂર્ણ અડધી અડધી ચમચી દરરોજ બે વાર ખાવાથી ધીરે ધીરે આ તકલીફ મટે છે.

ઔષધોપચારમાં અંર્શકુઠારરસ, ભગંદરારિ રસ, મહાગંધક રસાયણ, દશમૂલારીષ્ટ, આરોગ્યવર્ધિની વટી, ત્રિફલા ક્વાથ વગેરે ઔષધયોગોનો નિષ્ણાંત વૈદ્યની સલાહ મુજબ ઉપયોગ કરી શકાય છે.

આ રોગ ફરી ફરીને ન થાય તે માટે દર્દીએ આહારમાં સંયમ રાખવો, અત્યંત જરૂરી છે, જેમાં દૂધ, ઘી, માખણ, સૂરણ, તૂરીયા, મોળી છાશ, આમળા, લીલા શાકભાજી, સલાડ, ચોખા, હલકું ભોજન અને અગ્નિપ્રદિપ્ત કરે તેવો દરેક ખોરાક હિતકર છે, જ્યારે મરચું, લસણ, ડુંગળી, બાજરી, રીંગણ, ગુવાર, અડદ, મેંદો, કોલ્ડડ્રીંક્સ, જંકફૂડ વગેરે ખૂબ જ અહિતકર છે. કબજિયાત ન રહે તેની કાળજી અને ખોરાકનું સુપાચન વ્યવસ્થિત થાય તેવી સાવધાની આ રોગમાંથી અવશ્ય મુક્તિ અપાવે છે તેમાં શંકાને સ્થાન નથી.

- જ્હાનવીબેન ભટ્ટ