મખાના અથવા કમળના બીજ તેની ડાયાબીટીસ વિરોધી અસર માટે જાણીતા છે. તેના સેવનથી શરીરમાં ગ્લુકોઝના સ્તરમાં સુધારો થાય છે અને કોલેસ્ટેરોલને પણ નિયંત્રણમાં રાખે છે.

મખાનાનો ઉપયોગ છેલ્લા ત્રણ હજાર વર્ષથી ચીની દવાઓમાં તેમજ આયુર્વેદમાં પણ થતો આવ્યો છે.

મખાનાનો ગ્લાયકેમિક ઈન્ડેક્સ ઓછો છે અને તેમાં કેલરી પણ ખૂબ જ ઓછી હોવાથી ડાયાબીટીસના દરદીઓમાં તે ખૂબ જ લોકપ્રિય થઈ ગયા છે. લગભગ ૫૦ ગ્રામ સુકા સેકેલા મખાનામાં આશરે ૧૮૦  કેલરી હોય છે. ઉપરાંત તે સોડિયમ અને સેચ્યુરેટેડ ફેટથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત છે. આથી જ ખાસ કરીને ડાયાબીટીસના દરદીઓ તેમજ ફિટનેસના ચાહકો તેને છૂટથી ખાઈ શકે છે.

મખાનામાં ફાઈબર અને પ્રોટીન પણ ભરપૂર હોય છે અને તેમાં કાર્બોહાઈડ્રેટ્સ પણ વધુ હોય છે. જો યોગ્ય માત્રામાં અને યોગ્ય રીતે ખાવામાં આવે તો, મખાના બ્લડ સુગરના સ્તરને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.

મખાનામાં આમૂલ સફાઈ પ્રવૃત્તિનો ગુણ પણ છે જે ડાયાબિટીસની ગૂંચવણોના જોખમને અટકાવે છે. આ જળચર રોકડીયા પાકના બીજ મુખ્યત્વે ભારતના ઉત્તર ભાગમાં જોવા મળે છે. તેનામાં ઉત્તમ પોષણ ગુણો હોવા છતાં મોટાભાગે તેની અગવણના થતી હોય છે.

અનેક અભ્યાસોમાં જાણવા મળ્યું છે કે ડાયાબીટીસની સારવાર અને નિયંત્રણમાં મખાના અત્યંત લાભદાયી છે. મખાના અને ડાયાબીટીસ વચ્ચે ઘેરો સંબંધ છે.

મખાનામાં ડાયાબીટીસ વિરોધી ગુણ હોવાનું મુખ્ય કારણ છે તેમાં રહેલા એન્ટીઓક્સીડન્ટ્સ. ડાયાબીટીસ મુખ્યત્વે મુક્ત રેડિકલોની સંખ્યા વધે અને સ્વાદુપિંડના બીટા-કોષની કામગીરી ખરાબ કરે પછી થાય છે.

સ્વાદુપિંડમાં આવેલા બીટા-કોષો દ્વારા ઈન્સ્યુલિનનું સંશ્લેષણ અને સ્રાવ થતો હોવાથી આ કોષોમાં અવરોધ સર્જાવાથી ડાયાબીટીસ થાય છે.

મખાનામાં રહેલા કેટેલેસ, સુપરઓક્સાઈડ ડિસમ્યુટેસ અને ગ્લુથેથિયોન પેરોક્સીડેસ જેવા એન્ટીઓક્સીડન્ટ્સની હાજરીથી શરીરમાં રહેલા મુક્ત રેડિકલ સાફ થાય છે અને સ્વાદુપિંડને થતું નુકસાન અટકાવે છે.

ઉપરાંત ડાયાબીટીસ હોય તેવી વ્યક્તિને સામાન્યપણે હાઈ કોલેસ્ટેરોલ અને હૃદયરોગની સંભાવના વધુ રહેતી હોય છે. પણ મખાનામાં રહેલા એન્ટીઓક્સીડન્ટ આવા કોમ્પ્લીકેશન અટકાવે છે અને ડાયાબીટીક સ્થિતિને પૂરતી કાબુમાં રાખે છે.

મખાનામાં થાક વિરોધી અસર

થાકને નબળાઈ, સુસ્તી અને અશક્તિ તરીકે વ્યાખ્યાકિત કરવામાં આવે છે. થાક માટે તાણ, પરિશ્રમ, ઓછી ઊંઘ, કંટાળો, સ્થૂળતા અને દવા જેવા અનેક કારણ જવાબદાર હોય છે. ઉપરાંત મુક્ત રેડિકલની સંખ્યામાં વધારો થવાથી પણ થાક લાગે છે. વધુ પડતો થાક લાગવો ડાયાબીટીસનું પ્રાથમિક લક્ષણ છે. ડાયાબીટીસમાં ઈન્સ્યુલીનનું ઉત્પાદન ઓછું થતું હોવાથી તેમજ શરીરના કોષો ઈન્સ્યુલિનના ઉપયોગથી ગ્લુકોઝનું ઊર્જામાં રૂપાંતર કરવામાં અસક્ષમ હોવાથી ડાયાબીટીક વ્યક્તિઓ હળવી શારીરિક પ્રવૃત્તિથી પણ સહેલાઈથી થાકી જતા હોય છે જેના કારણે તેમના દૈનિક જીવનને પણ અસર પહોંચે છે.

એક અભ્યાસમાં જણાયું છે કે મખાનામાં રહેલા ગેલિક એસિડ જેવા ફેનોલિક ઘટક મુક્ત રેડિકલની સંખ્યા ઘટાડીને તેમજ લોહીમાં ગ્લુકોઝના સ્તર નિયંત્રિત કરીને થાક દૂર કરવામાં મદદ કરી શકે. 

આથી જ મખાનાને દૈનિક આહારનો હિસ્સો બનાવીને ડાયાબીટીસ રોકવામાં અથવા તેને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ મળી શકે છે.

મખાના ખાવાની રીત

મખાનાના બીજને કાચા, શેકેલા કે પીસીને ખાઈ શકાય છે. આખી રાત પાણીમાં પલાળીને તેને સૂપ, સલાડ અથવા અન્ય ગ્રેવી ડીશમાં ઉમેરી શકાય છે. પફ્ડ બીજનો ઉપયોગ ખીર, ખીર અને સૂકા શેકેલા નાસ્તામાં પણ તેનો ઉપયોગ થાય છે.  ધાન્યના લોટમાં રહેલું નત્રિલ દ્રવ્ય મુક્ત, પ્રોટીનયુક્ત રોટલી તૈયાર કરવા માટે તેને ગ્રાઈન્ડ કરીને સોયાબીન, બાજરી અને જુવારના લોટમાં ઉમેરી શકાય છે. તેને દળીને સોયાબીન, બાજરા તેમજ જવારના લોટમાં ભેળવીને ગ્લુટેન મુક્ત પ્રોટીનયુક્ત રોટલી પણ બનાવી શકાય છે.

ઘી સાથે શેકેલા માખણઃ જો તમે થોડી તંદુરસ્ત ચરબીનો વાંધો ન હોય તો મખાના થોડા ઘીમાં શેકીને પણ ખાઈ શકાય છે. તેમાં સ્વાદ માટે ચપટી મીઠું અથવા ચાટ મસાલા પણ ઉમેરી શકાય પણ તેમાં કૃત્રિમ ફ્લેવર અથવા સોલ્ટ ન ઉમેરવા.

- ઉમેશ ઠક્કર