વાર્તા વિશ્વ : લક : આર્મી જનરલ નિહાયતી મૂર્ખ છે

વિશ્વના શ્રેષ્ઠ સર્જકોની વાર્તાનો વૈભવ...

વાર્તા વિશ્વ

ગુજરાતી ભાષામાં પ્રથમ વખત 'વાર્તા'નું સર્જન થયું તેને ગયા વર્ષે ૧૦૦ વર્ષ પૂરા થયા હતા. એ નિમિત્તે 'ગુજરાત સમાચાર'માં ગુજરાતના વિખ્યાત સર્જકોની ક્લાસિક વાર્તાઓ પ્રસિદ્ધ કરીને અનોખી ઉજવણી થઈ હતી. ગુજરાતી વાર્તાઓના એ ખજાનાને વાચકોનો હૂંફાળો પ્રતિસાદ મળ્યો હતો. તે પછી હવે 'ગુજરાત સમાચાર'ના વાચકો માટે પ્રસ્તુત છે-જગતના પહેલી હરોળના વાર્તાકારોની કૃતિઓનો વૈભવ...

લક 

મૂળ સર્જક : માર્ક ટ્વેઇન      રજૂઆત : પરેશ વ્યાસ 

મેં મારી જાતને કહ્યું કે આ દેશ પ્રત્યે મારી પણ જવાબદારી છે,  મારે  યુદ્ધભૂમિમાં જવું જોઈએ અને જ્યાં સુધી શક્ય બને ત્યાં સુધી એની અણઆવડત સામે દેશનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. 

(વહી ગયેલી વાર્તા : યુદ્ધમાં વિજેતા આર્મી જનરલનાં સન્માનમાં આયોજિત ભોજન સમારંભમાં એક પાદરી આ વાર્તા લેખકને આ વાત કહે છે. કહે છે કે આ આર્મી જનરલ નિહાયતી મૂર્ખ છે. નાલાયક છે પણ માત્ર એનું 'લક' છે કે એ આજે આટલી કિર્તી મેળવી ચૂક્યો છે. આ પાદરી પોતાની યુવાનીમાં આર્મી ટ્રેનિંગ ઇન્સ્ટ્રક્ટર હતો અને ત્યારે આ જનરલ સ્કોર્સબી એનો ટ્રેઈની હતો. અને એ બૂડથલ હતો. એને કોઈ સમજ પડતી નહોતી. ઇન્સ્ટ્રક્ટરને થયું કે આમ પણ એ પાસ થાય એમ નથી ત્યારે એની હારનાં ભારને હળવો કરવા, હારનાં મારને સહન કરવા એની મદદ તો કરવી જોઈએ. હવે આગળ...)

ઉત્તરાર્ધ

મેં નિર્ધાર કરી લીધો કે શક્ય હોય ત્યાં સુધી હું એનું એ હાર સરળ બનાવીશત અને એટલે એની મેં શિસ્તબદ્ધ તાલીમ આપી, ગોખણપટ્ટી કરાવી, અને ગોખણપટ્ટી કરાવતો ગયો, શિસ્તબદ્ધ તાલીમ આપતો ગયો, એ જ પ્રકારનાં પ્રશ્નો જે સામાન્ય રીતે પરીક્ષા લેનારા પૂછે અને પછી મેં એને એનાં નસીબ પર છોડી દીધો. વેલ, હવે તું ધાર કે એનું પરિણામ શું આવ્યું હશે? મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે એ પહેલું ઈનામ જીતી ગયો! અભિનંદનનો વરસાદ થયો, પૂર્ણ જયજયકાર. 

ઊંઘ? મને એક અઠવાડિયા સુધી ઊંઘ ન આવી. મારો આત્મા મને દિવસ ને રાત માનસિક રીતે કનડતો રહ્યો, પીડા દેતો રહ્યો. મેં જે કાંઈ પણ કર્યું એ ફક્ત એનું સારું કરવા કર્યું હતું, એક પરોપકારની ભાવના હતી એમાંત અને માત્ર એટલા માટે જ કે એ નીચે પછડાય ત્યારે એની એ પછડાટ આસાન બને. પણ મેં સ્વપ્નમાં પણ આવું વિચાર્યું નહોતું કે પરિણામ સાવ વિપરીત આવશે. આ માટે હું દોષી છું, એવી લાગણી મને થઈ, એવું દુઃખ થયું જેવું ફ્રેન્કેસ્ટાઈન દૈત્યનાં ઘડનારને થયું હશે. હવે આ અણઘડ મગજનો માણસ હતો કે જેને બઢતીની ચમકદમક અને પ્રચંડ જવાબદારીનાં માર્ગ ઉપર મેં મૂકી દીધો હતો. હવે એક જ વાત થઈ શકે એમ હતી ઃ એ પોતે અને એને સોંપવામાં આવેલી જવાબદારીઓ, બંને એકસાથે પહેલે પગથિયે જ ટાંય ટાંય ફિસ્ થઈ જવાની હતી. ક્રિમિયન યુદ્ધ ત્યારે ફાટી નીકળ્યું. અલબત્ત યુદ્ધ તો થવાનંર જ હતું, મેં મારી જાતને કહ્યું ઃ આપણને  શાંતિ મળવાની નહોતી અને યુદ્ધ થાય તો આ ગધેડાંને યુદ્ધે ચઢવાની તક મળે અને કોઈ એનું રહસ્ય જાણી જાય તે પહેલાં શહીદ થઈ જવાની તક પણ એને મળે. હું વિચારતો હતો. હું એવા જ ધરતીકંપની રાહ જોતો રહ્યો. અને એ પળ આવી પહોંચી. પણ હું ચકરાવે ચઢી ગયો જ્યારે એ પળ આવી. એને સરહદે યુદ્ધ લડવા જતી અગ્રિમ રેજિમેન્ટનો કેપ્ટન નિયુક્ત કરી દેવામાં આવ્યો! આવું ગૌરવ પ્રાપ્ત થાય તે માટે તો ઘણી રાહ જોવી પડે, ઘણાં વર્ષો સેનામાં સેવા કરે, વાળ પણ ધોળાં થઈ જાય ત્યારે આવી ઉન્નત ક્ષણ મળે. અને આગળ શું બનવાનું છે એ પહેલેથી કોણે  જાણ્યું હશે. એનાં બિનઅનુભવી અને અક્ષમ ખભા પર જવાબદારીનો જબરો ભાર લાદી દેવામાં આવ્યો હતો. એને જુનિયર અધિકારી એટલે કે કોર્નેટ બનાવ્યો હોત તો પણ મારા માન્યામાં ન આવત પણ અહીં તો એને સીધો જ કેપ્ટન- જરા વિચાર તો કરો! મને લાગ્યું કે હવે મારા માથાનાં વાળ ધોળાં થઈ જશે. 

મેં શું કર્યું એ વિશે તું ધ્યાન આપ. હું આમ તો આરામપ્રિય માણસ અને નિષ્ક્રિયતા મને ગમે. પણ મેં મારી જાતને કહ્યું કે આ દેશ પ્રત્યે મારી પણ જવાબદારી છે, હું જવાબદાર છું આવા ઠોઠ માણસને આગળ કરવામાં અને એટલે મારે એની સાથે યુદ્ધભૂમિમાં જવું જોઈએ અને જ્યાં સુધી શક્ય બને ત્યાં સુધી એની અણઆવડત સામે દેશનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. એટલે મારી તમામ બચત જે દેશની નબળી વિષમ આર્થિક સ્થિતિમાં વર્ષોની મહેનતથી મેં કમાઈ હતી એ ભેગી કરી અને એની જ રેજિમેન્ટમાં કોર્નેટ્સી જેવા જુનિયર લશ્કરી અધિકારી તરીકે જોડાયો અને એની સાથે જ યુદ્ધભૂમિમાં કૂચ કરી ગયો. 

અને ત્યાં-ઓહ ડીયર, શું કહું, સ્થિતિ ઘણી ગંભીર હતી. અને ગંભીર ભૂલ? મૂર્ખામી? એ તો એવું જ કરે કારણ કે એણે અત્યાર સુધી એ જ તો કર્યું હતું. પણ તું તો જાણે છે કે એ ખાનગી વાત કોઈ જાણતું નહોતું. દરેક વ્યક્તિ એને ખોટી રીતથી જોતી હતી અને દરેક સમયે એનાં કાર્યને ખોટી રીતે મૂલવતી રહી હતી- અને પરિણામે એની મૂર્ખામીથી ભરપૂર ભૂલોને અલૌકિક બુદ્ધિપ્રતિભાની પ્રેરણા તરીકે તેઓ ગણી લેતા હતા. તેઓએ ખરેખર એવું જ કર્યું, સાચું કહું છું! એની નાની નાની ભૂલો પણ પૂરતી હતી કોઈ માણસને રડાવી મૂકે, હું તો રડી પડતો અને મારો ક્રોધાવેશ પણ ભભૂકી ઊઠતો, ખાનગીમાં.  મને એ આશંકા જ હંમેશા ચિંતા કરાવી મૂકતી કે એની દરેક નવી પ્રચંડ ભૂલ એની પ્રતિષ્ઠામાં ઊલટાનો વધારો કરતી જતી હતી! હું મારી જાતને કહેતો રહેતો કે આ એટલો ઊંચે જશે, એટલો ઊંચે જશે અને જ્યારે એનો રાઝ ખૂલશે  ત્યારે એ આકાશમાંથી સૂરજ તૂટીને ધરતી ઉપર નીચે પડે એમ નીચે પટકાશે.  

જ્યારે એના ઉપરીઓ યુદ્ધમાં મરતા ગયા ત્યારે એનાં મૃતદેહોની ઉપર થઈને એ ઉપર ને ઉપર ચઢતો ગયો, હોદ્દામાં, જવાબદારીઓમાં. ત્યાં સુધી કે એક દારુણ લડાઈમાં રેજિમેન્ટનાં કર્નલ શહીદ થઈ ગયા. અને મારું દિલ કૂદીને મારા મોંમાં આવી ગયું. સ્કોર્સબી હવે કર્નલ બનવા જઈ રહ્યો છે. ઓહ! અત્યારે અને હવે એ ચોક્કસ છે કે દસ મિનિટ્સમાં જ અમે મૃત્યુલોકમાં નિવાસ કરતા હોઈશું!

 યુદ્ધ હવે ભીષણ બનતું જતું હતું. યુદ્ધમાં અમારી સહાયક દેશોની લશ્કરી ટૂકડીઓ હારનો સામનો કરી રહી હતી. અમારી રેજિમેન્ટનું વાસ્તવિક સ્થાન અતિમહત્વનું હતુંત એક જરા સરખી ભૂલ અને સર્વનાશ નિશ્ચિત. એવી જ કો'ક નિર્ણાયક પળે આ અવિનાશી મૂરખે કોણ જાણે કેમ નિર્ણય લીધો કે આખી રેજિમેન્ટ અત્યારની જગ્યા છોડીને બાજુમાં આવેલા ડુંગર ઉપર કૂચ કરી જાય. પણ શા માટે? ત્યારે કોઈ અણસાર પણ નહોતો દુશ્મનનાં ત્યાં હોવાનો. 'ચાલો હવે આ થઈને રહેશે.' મેં મારી જાતને કહ્યું, 'બસ આખરે આ અંત હવે આવી પહોંચ્યો છે.' 

અને અમે કૂચ કરીને ડુંગરની એક તરફ સૌથી ઊંચેની બાજુએ પણ પહોંચી ગયા. બસ હવે એટલી જ વાર હતી કે અમારી ગાંડા જેવી કૂચ વિષે એને ભાન થાય, થાય કે અહીં તો કોઈ છે જ નહીં  અને પછી અમે અટકી જઈએ. અને અમે ત્યાં શું શોધી કાઢયું? એક આખી રશિયન રીઝર્વ આર્મી બહોળી સંખ્યામાં ત્યાં હતી. અને પછી શું થયું? અમારી કત્લેઆમ? હા, એવું જ બન્યું હોત, અનિવાર્યપણે એવું જ બન્યું હોત, સોમાંથી નવ્વાણું કિસ્સામાં એવું જ બને. તમારી ઉપર હૂમલો થાય અને તમને રહેંસી નંખાય. પણ ના, રશિયન્સ એવું વિચારવા લાગ્યા કે આ એકલદોકલ ઇંગ્લિશ રેજિમેન્ટ આમ આવા ટાણે કાંઇ મોજ ખાતર કે ફરવા તો અહીં ન જ આવી હોય. નક્કી આની પાછળ આખી ઇંગ્લિશ આર્મી હોવી જોઈએ.  તેઓ ગભરાયા. તેઓને લાગ્યું કે ઇંગ્લિશ આર્મીને તેઓની કાવતરાંબાજ ખંધી ચાલનો ખ્યાલ આવી ગયો હોવો જોઈએ. તેઓને લાગ્યું કે તેઓને ચોતરફથી ઘેરી લેવામાં આવ્યા છેત અને પછી.. તેઓ ઊભી પૂંછડીએ ભાગ્યા, વગર વિચાર્યે, નીચું ઘાલીને, ડુંગરની ટોચ વળોટીને નીચે ઉતર્યા. રશિયન આર્મીમાં અફરાતફરીનો માહોલ હતો. જબરો ગૂંચવાડો. અને અમે હતા એમની પાછળ. તેઓ એક સાથે હતા ત્યારે મજબૂત રીતે જોડાયેલા હતા પણ પછી એમની આર્મીનાં બે ફાડિયાં પડી ગયા. અને પછી એ હારેલાં લશ્કરને મારી ભગાડવાનો કારનામો ભાગ્યે જ જોવા મળે એવો  જબરજસ્ત હતો. અને આમ સહાયક દેશોની સૈન્ય ટૂકડીઓની હારનો બદલો લેવાઈ ગયો, આ ઇંગ્લિશ 

આર્મીની મહાન જીત હતી! માર્શલ કેન્રોબર્ટનાં ધ્યાન પર આ વાત આવી, તેઓ આશ્ચર્યથી ચકિત થઈ ગયા, ઇંગ્લિશ આર્મીની જવાંમર્દીનાં જેટલાં વખાણ કરો એટલા ઓછાં અને  પછી તેઓની ખુશીનો કોઈ પાર ન રહ્યોત તેઓએ તરત જ સ્કોર્સબીને આવવા માટે કહેણ મોકલ્યું, અને એ આવ્યો ત્યારે એને ભેટી પડયા અને ત્યાં ને ત્યાં તમામ આર્મીની હાજરીમાં બહાદૂરીનાં મેડલ આપીને સન્માન કર્યું,  

અને આ વખતે સ્કોર્સબીની કઈ મોટી મૂર્ખામીભરેલી ભૂલ હતી? બસ એક જ ભૂલ, એનાં ડાબા હાથને જમણો હાથ સમજવાની ભૂલ. એને ઉપરથી હુકમ મળ્યો હતો કે પાછા ફરો અને જમણી બાજુની ટુકડીની મદદે રહોત એની જગ્યાએ એ પાછો ફર્યા વગર ડાબી બાજુ આગળ વધ્યો અને ડુંગર તરફ એની રેજિમેન્ટને લઈ ગયો. પણ જીત આખરે જીત હતી. તે દિવસથી એનાં શૌર્યની દુનિયાભરમાં ચર્ચા થતી રહી, ક્યારેય ન ઝાંખી પડે એવી અપાર કીર્તિ એને પ્રાપ્ત થઈ અને એક માર્વેલસ મિલીટરી જિનિયસ તરીકે એની અખંડ નામના થઈ ગઈ. 

એક સારો અને મધુર અને પ્રેમાળ અને નિરાડંબરી માણસ કેવો હોય? આ એવો જ માણસ હતો પણ એનામાં સામાન્ય બુદ્ધિનો અભાવ હતો. આ વાત સંપૂર્ણ સાચી છે. આખા બ્રહ્માંડનો એ સૌથી મોટો ગધેડો છેત અને અર્ધો કલાક પહેલા એનાં અને મારા સિવાય આ વાત કોઈ જાણતું નહોતું. દિવસોનાં દિવસ અને વર્ષોનાં વર્ષ સુધી એક ચમત્કારી અને આશ્ચર્યકારક ભાગ્યની સ્થિતિ એનો પીછો કરતી રહી. એક પેઢી સુધી આપણાં દરેક યુદ્ધની પરંપરામાં એ સૌથી વધારે તેજસ્વી સૈનિક બનીને રહ્યો. એની આખી મિલીટરી લાઈફ મહાન ભૂલોથી ભરપૂર રહી. અને તેમ છતાં એની કોઈ પણ ભૂલ એવી નહોતી કે જે એને નાઈટ કે બેરોનેટ કે લોર્ડ કે એનાં જેવા કોઈ સન્માનનો હકદાર ન બનાવે. એની છાતી ઉપર નજર કર. કેટલાંય સ્થાનિક અને વિદેશી સન્માન એનાં ઉપર ચોડાયેલાં છે, વેલ.. એ દરેક મેડલ એની કોઈ બરાડા પાડતી મૂર્ખામીનો વૃતાંત છેત આ બધા મેડલ્સ, આ સઘળાં સન્માન એ વાતનો પુરાવો છે કે આ દુનિયામાં સૌથી શ્રેષ્ઠ એ જ પામી શકે છે જે જન્મજાત ભાગ્યશાળી હોય. હું ફરીથી કહું છું એ જ વાત જે મેં તે દિવસે ભોજન સમારંભ દરમ્યાન કહી હતી, સ્કોર્સબી અમર્યાદ મૂર્ખ છે.

(નોંધ ઃ નસીબની બલિહારી માણસને ક્યાંનો ક્યાં લઈ જાય, કોઈ જે જન્મજાત લકી હોય છે. પણ આ જ વાર્તા એક અલગ દ્રષ્ટિકોણથી જોઈએ. એક ખ્યાતનામ આર્મી જનરલનાં એક સમયનાં ઇન્સ્ટ્રક્ટરનાં મુખેથી કહેવાયેલી આ વાર્તા છે. એનો એક સમયનો વિદ્યાર્થી જે આજે એનાથી કેટલો ય આગળ નીકળી ગયો. યુદ્ધમાં પણ આ ઇન્સ્ટ્રક્ટરે કોર્નેટ્સી જેવી જુનિયર જગ્યા ઉપર એનાં હાથ નીચે કામ કરવું પડયું હતું. 'લક'નાં નામે ક્યાંક આ આખી વાત ઈર્ષ્યાથી પ્રેરિત તો નથીને? જો આર્મી જનરલ ખરેખર મૂર્ખ હોય તો એની મૂર્ખામીનાં અન્ય કોઈ સાક્ષી કેમ નથી? પ્રિય વાચક, વાર્તા ફરી વાંચજો! ઇતિ.)

સર્જકનો પરિચય

માર્ક ટ્વેઇન 

જન્મ : ૩૦ નવેમ્બર,૧૮૩૫, મૃત્યુ  : ૨૧ એપ્રિલ ૧૯૧૦  

વિશ્વ કક્ષાએ જેમનું નામ ખૂબ સન્માન સાથે લેવાય છે એવાં અમેરિકન લેખક સેમ્યુઅલ લેંગહોર્ન ક્લેમેન્સ, ઉપનામ માર્ક ટ્વેઇન ટૂંકી વાર્તાઓ અને નવલકથાનાં મહાન સર્જક હતા. રમૂજી શૈલી, જીવંત ચિત્ર ખડું કરે એવા વર્ણનો અને અવિસ્મરણીય પાત્ર લેખન માટે એમની વાર્તાઓ અને નવલકથાઓ વિખ્યાત છે. નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા અને અગ્રગણ્ય સાહિત્યકાર વિલિયમ ફોકનરે માર્ક ટ્વેઇનને અમેરિકન સાહિત્યનાં પિતામહ કહીને નવાજ્યા હતા. એમનાં મૃત્યુનાં સમાચાર સાંભળીને તત્કાલીન અમેરિકી પ્રેસિડન્ટ વિલિયમ હાવર્ડ ટાફ્ટે શ્રદ્ધાંજલિ આપતા કહ્યું કે માર્ક ટ્વેઇનેકરોડો લોકોને ખૂબ મજા-ખરેખરો બુદ્ધિગમ્ય આનંદ- કરાવ્યો છે અને એનાં સાહિત્ય સર્જનો આવનારી પેઢીનાં લાખો કરોડો લોકોને એવો જ આનંદ આપતા રહેશે.