કેવી હોય, ડિજિટલ suffer થી મુક્તિ દેતી ડિટોક્સ સફર?
Updated: May 25th, 2025
GS TEAM
- એકનજરઆતરફ-હર્ષલપુષ્કર્ણા
- વીજાણુ ઉપકરણોથી વિમુખ થઈ પ્રકૃતિ જોડે સન્મુખ કરતા ડિજિટલ ડિટોક્સ (વીજાણુ વિષહરણ) પ્રવાસ મગજને માનસિક suffer/ પીડા રહિત શી રીતે બનાવે છે?
- ડિજિટલ ડિટોક્સ ટ્રાવેલ એટલે એવો પ્રવાસ કે જે મોબાઇલ ફોન, લેપટોપ, ટેબ્લેટ વગેરે જેવાં ડિજિટલ (વીજાણુ) ઉપકરણોએ મન-મસ્તિષ્ક પર કરેલી ટોક્સિક અસરોમાંથી મુક્ત થવાનો મોકો આપે છે.
ઉત્તર યુરોપી દેશ નોર્વેમાં ફોર્સેન્ડ નામનો અત્યંત રળિયામણો પ્રાંત છે. સ્થાનિક ભાષામાં fjord/ ફોર્ડ તરીકે ઓળખાતી સરેરાશ ૩,૦૦૦ ફીટ ઊંચી કરાડો, તેમાં અહીં તહીંથી ખાબકતા જળપ્રપાતો, કરાડોની ઊંચી કિલ્લેબંધી વચ્ચેની ઊંડી કોતરોમાં વહેતું નીલવર્ણી પાણી, સરસ મજાનાં ઘાસિયાં મેદાનો, તળાવો અને સરોવરો, પ્રદૂષણ રહિત સ્વચ્છ-તાજી હવા, પ્રત્યેક ચોરસ કિલોમીટરે માંડ ૨ વ્યક્તિ જેટલી પાંખી વસ્તી વગેરે ફોર્સેન્ડ પ્રાંતની આગવી ખૂબીઓ છે. પ્રકૃતિના ખોળે રહેવા માગતા પર્યટકને ખેંચી લાવવા માટે ફોર્સેન્ડ પાસે એક કહેતાં અનેક પાવરફુલ ચુંબકીય આકર્ષણો છે. આમ છતાં નોર્વેના પર્યટન ખાતાએ નાણાંના લોભમાં વ્યાપારી અભિગમ અપનાવ્યો નથી. અહીં હોટેલ્સ તેમજ રિસોર્ટ્સના તાયફા ખડા થવા દીધા નથી. ઇકો-ટૂરિઝમના ભ્રામક લેબલની આડમાં પર્યટનનો બમ્પર બિઝનેસ રળી ફોર્સેન્ડના પર્યાવરણની ઐસી તૈસી કરી નથી. ઊલટું, પર્યાવરણનું જતન થાય એ રીતે પર્યટન ક્ષેત્રે એક નવતર પ્રયોગ અહીં અજમાવવામાં આવ્યો છે. પ્રયોગનું (નોર્વેની સરકારે ન આપેલું) નામ છે : ડિજિટલ ડિટોક્સ ટ્રાવેલ!
અંગ્રેજી શબ્દ toxin/ ટોક્સિન/ કીટાણુજન્ય વિષ પરથી ઊતરી આવેલા ડિટોક્સિફિકેશનનો (ટૂંકમાં, ડિટોક્સનો) સરળ ભાવાર્થ વિષહરણ અગર તો વિષમુક્ત એવો થાય છે. આ સંદર્ભે ડિજિટલ ડિટોક્સ ટ્રાવેલ એટલે એવો પ્રવાસ કે જે મોબાઇલ ફોન, લેપટોપ, ટેબ્લેટ વગેરે જેવાં ડિજિટલ (વીજાણુ) ઉપકરણોએ મન-મસ્તિષ્ક પર કરેલી ટોક્સિક અસરોમાંથી મુક્ત થવાનો મોકો આપે છે. મનોવિજ્ઞાનના દૃષ્ટિકોણે ડિજિટલ ડિટોક્સ રસપ્રદ અને સમજવા જેવો મુદ્દો છે, પણ તેના પર આવતાં પહેલાં નોર્વેના ફોર્સેન્ડ પ્રાંત ચાલો કે જેણે જગતને ડિજિટલ ડિટોક્સ ટ્રાવેલનું ઉમદા ઉદાહરણ આપ્યું છે.
■■■
પ્રકૃતિપ્રેમી પ્રવાસીઓ માટે ફોર્સેન્ડ પ્રાંતમાં ઘણી જગ્યાએ લક્કડિયા કુટિરો ઊભી કરવામાં આવી છે. ટેલિવિઝન, વોટર હીટર, રેફ્રિજરેટર, એર-કન્ડિશનર, પંખો, લાઇટ બલ્બ જેવી સુવિધાઓની તો વાત જવા દો, વીજળી સુધ્ધાં એવી કુટિરમાં હોતી નથી. નહિ મોબાઇલ ફોનનાં સિગ્નલ મળે કે નહિ Wi-Fi! રેલવેના સ્લીપર કોચમાં હોય એ પ્રકારની ડિઝાઇનનાં લક્કડિયાં બંક-બેડ, સામાન મૂકવા માટે એકાદ કબાટ, હવાઉજાસ માટે બારી, સંધ્યા ટાણે પ્રકાશપૂર્તિ કરવા ફાનસ તથા મીણબત્તી... બસ, આના ઉપરાંતની બીજી કોઈ સુવિધા કુટિરમાં શોધી ન મળે.
અહીં મિનિમમ ફરજિયાત ૩ દિવસનો અને મહત્તમ ૭ દિવસનો ઉતારો લેનારા પ્રવાસીની સેવામાં કોઈ બેલબોય કે મદદનીશ હોતો નથી. પ્રવાસીએ સ્વાશ્રયી અભિગમ અપનાવીને બધું કામ પોતાના હાથે કરવું રહ્યું. જેમ કે, ભોજન રાંધવા માટે આવશ્યક લાકડાં જંગલમાંથી વીણી લાવવાં, કુહાડી યા કરવત વડે તેમને કાપવાં, ચૂલામાં ઇંધણાં પ્રગટાવવાં, રસોડામાં ઉપલબ્ધ સામગ્રી વડે મનપસંદ વ્યંજન બનાવવાં અને જાતે બનાવેલું ભોજન આરોગ્યા બાદ ઠામુકાં પણ જાતે જ માંજી લેવાનાં!
નહાવા-ધોવા માટે અહીં ઓપન એર બાથરૂમ છે, જેમાં પ્રવાસીની પ્રાઇવસી જળવાય એ રીતની રચના કરવામાં આવી છે. જો કે, નહાવા માટે યાત્રીએ જાતે પોતે બાલદી લઈને નજીકના તળાવે જવાનું, ત્યાંથી પાણી ભરી લાવવાનું અને અગ્નિ પર ગરમ કરી સ્નાન માટે વાપરવાનું!
રહી વાત સમય પસાર કરવા માટેનાં વિકલ્પોની, તો એ માટે કુટિર નજીક આવેલા ખેતરમાં ખેતીકામ કરો, ઢોર-ઢાંખરને ચરવા લઈ જાવ, ચરખા પર ઘેટાંના ઊનમાંથી ધાગો કાંતવા બેસો, પુસ્તક વાંચો, તળાવમાં માછલી પકડવા જાવ કે પછી ફોર્સેન્ડનું કુદરતી સૌંદર્ય માણવા માટે પગપાળા હાઈકિંગ કરવા નીકળી પડો. બીજું ચાહે ગમે તે કરો, પણ વીજાણુ ઉપકરણથી કેટલાક દિવસ વિમુખ બની જાવ.
આ છે ડિજિટલ ડિટોક્સ ટ્રાવેલનો વિચાર, જેને માત્ર ફોર્સેન્ડ પ્રાંતે જ નહિ, બલકે સમગ્ર નોર્વેએ પાછલા એકાદ દસકાથી અપનાવ્યો છે. આજે આખા નોર્વેમાં કુલ મળીને ૪પ,૦૦૦ લક્કડિયાં કુટિરો છે. પર્યટક તેમાં રોકાણ કરીને સો-સવાસો વર્ષ પૂર્વેના યુગમાં આવી ગયાની લાગણી અનુભવે એ પ્રકારની તેમની બાંધણી છે. ટાઇમ ટ્રાવેલની લાગણીને ઓર પ્રબળ બનાવવા માટે ઘણી કુટિર તો પ્રવાસીને ઓગણીસમી સદીની મધ્યાહ્ને ચલણમાં હતાં તેવાં હૂબહૂ વસ્ત્રો પણ આપે છે. જિન્સ, શર્ટ અને ટી-શર્ટ જેવાં પરંપરાગત વસ્ત્રો તજીને જૂના જમાનાનો પહેરવેશ ધારણ કરવાથી પ્રવાસીને એકવીસમીને બદલે ઓગણીસમી સદીમાં આવી પહોંચ્યાની અનુભૂતિ થાય છે.
મનોવિજ્ઞાનના દૃષ્ટિકોણે ડિજિટલ ડિટોક્સ સમજતા પહેલાં ચર્ચાની ગાડીમાં ઉદાહરણનો વધુ એક ડબ્બો જોડીને બ્રિટનની વાત કરી લઈએ. નોર્વેની માફક બ્રિટનમાં વેલ્સ તેમજ સ્કોટલેન્ડ પ્રાંતમાં દૂરદરાજ સ્થળોએ લક્કડિયા અગર તો નક્કર પથ્થરોની bothy/ બોથી/ કુટિરો જોવા મળે છે. કોઈ તેમનું ધણી નથી, સાવ પ્રાથમિક જરૂરિયાતો ધરાવતી કેબિનમાં ચાહે તે પર્યટક મનચાહે તેટલા દિવસ વિના મૂલ્યે રોકાઈ શકે છે. કંડિશન અપ્લાયની શરત એટલી કે ખાણીપીણીથી માંડીને બીજી તમામ જરૂરિયાતોને પ્રવાસીએ જાત મહેનતે પૂરી કરવી પડે છે. પહાડોના ચોતરફી ઘેરા વચ્ચે, તળાવ-સરોવરના કાંઠે તેમજ ઘાસિયાં મેદાનોમાં આવેલી બોથી કુટિર એવા પ્રવાસીઓ માટે છે કે જેમને શહેરી ધાંધલ ધમાલથી, યંત્રવત્ જીવનથી તથા મોબાઇલ નેટવર્કથી અમુક દિવસ દૂર રહેવું છે. પ્રકૃતિનો આનંદ માણવો છે અને મન-મસ્તિષ્કનું ડિજિટલ ડિટોક્સ (વીજાણુ વિષહરણ) કરવું છે.
■■■
આખરે શું છે, ડિજિટલ ડિટોક્સિફિકેશન? અને શા માટે નોર્વે અને બ્રિટન સહિત ફ્રાન્સ, ધ નેધરલેન્ડ્સ, સ્વીડન જેવા દેશો ડિજિટલ ડિટોક્સ પ્રવાસોને પ્રાધાન્ય આપી રહ્યા છે?
જવાબ માટે ડિજિટલ ટોક્સિફિકેશન વિશેની સમજૂતી મેળવવી જરૂરી છે.
મોબાઇલ ફોન, કમ્પ્યૂટર, લેપટોપ, ટેબ્લેટ, ટેલિવિઝન વગેરે જેવાં વીજાણુ (ડિજિટલ) ઉપકરણો સરેરાશ વ્યક્તિના જીવનમાં મુશ્કેટાટ વણાઈ ચૂક્યાં છે. દિવસના સારા એવા કલાકો તેમના સાન્નિધ્યમાં પસાર કરવાના થાય છે. વળી સોશ્યલ મીડિયામાં કોન્ટેન્ટનો રાફડો ફાટ્યા પછી તો ઉપકરણોના વપરાશની અવધિમાં પુષ્કળ બઢૌતી થઈ છે. જેમ કે,
■ આજે સરેરાશ વ્યક્તિ રોજના સાડા છ કલાક જેટલો સમય ઓનલાઇન ખર્ચી નાખે છે. આ વૈશ્વિક સરેરાશ આંકડો છે. બાકી તો માત્ર યુવા-કિશોર પેઢીની વાત કરતા હો ત્યારે ઓનલાઇન કલાકોનો ફિગર ૯ કલાક બેસે છે.
■ જગતના ૩૪ ટકા કરતાંય વધુ લોકો સવારે પથારીમાંથી ઊઠીને પહેલાં બ્રશ કરવાને બદલે ફોનમાં સોશ્યલ મીડિયા ખોલે છે.
■ સોશ્યલ મીડિયા વાપરનાર સરેરાશ વ્યક્તિ દર ૧૦મી મિનિટે પોતાના ફોનની સ્ક્રીન ઓન કરી નવું શું આવ્યું તે જુએ છે.
■ અઢારથી પાંત્રીસ વર્ષની વયના લગભગ ૬૮ ટકા લોકો રાત્રે નિરાંતની ઊંઘ માણી શકતા નથી, કેમ કે પલંગની બાજુમાં મૂકેલો તેમનો મોબાઇલ ફોન દર થોડી વારે સોશ્યલ મીડિયાના નોટિફિકેશન્સ વડે ઊંઘમાં ખલેલ પહોંચાડે છે. આ વિશાળ વર્ગમાં વળી દર ૩ પૈકી ૧ જણ એવો છે, જેની રાત્રિ નીંદર પૂરી ન થવાને કારણે દિવસે ભારોભાર સુસ્તી અને માનસિક થકાવટ વરતાય છે.
ડિજિટલ ઉપકરણોના અને સોશ્યલ મીડિયાના વધુ પડતા વપરાશને લગતો આવો તો બીજો ઘણો ડેટા છે. પરંતુ એ તમામનો નિચોડ એટલો કે અમર્યાદ ઉપયોગની માઠી અસરો આપણા દિમાગ પર પડ્યા વિના રહેતી નથી. મનોવિજ્ઞાનીઓએ ઇલેક્ટ્રો-એન્સિફલોજી કહેવાતી પદ્ધતિએ તારણ કાઢ્યું છે તેમ,મોબાઇલ ફોન, ટેબ્લેટ, કમ્પ્યૂટર યા ટેલિવિઝન પર ફટાફટ બદલાતાં દૃશ્યો જોતી વખતે વ્યક્તિનું દિમાગ સ્ક્રીન સાથે તાલ મિલાવી શકતું નથી. મગજમાં માહિતી-સંદેશાની આપ-લે માટેના કારક એવા ન્યૂરોટ્રાન્સમીટર સિગ્નલનું વહન લયબદ્ધને બદલે અસ્તવ્યસ્ત ઢબે થાય છે. પરિણામે ડેટાનું વ્યવસ્થિત પૃથક્કરણ થઈ શકતું નથી. આની સીધી અને નકારાત્મક અસર મગજની કોગ્નિટિવ અર્થાત્ ચિંતન-વિચાર ક્ષમતા પર પડે છે. ગણિતનાં સામાન્ય સમીકરણોથી માંડીને જીવનની નાની મોટી સમસ્યાનો ઉકેલ શોધવામાં દિમાગ ગોથાં ખાવા લાગે છે. વખત જતાં મગજ ફટિગ એટલે કે થકાવટની લાગણી અનુભવે અને ઓર આગળ જતાં ડિપ્રેશન/ ગમગીનીમાં સરી પડે એવું પણ બને.
અહીં યાદ અપાવવાનું કે સોશ્યલ મીડિયા પર અવનવી કોન્ટેન્ટ જોતી વેળા વ્યક્તિના મગજમાં આનંદ-સંતોષની લાગણી પ્રેરક ડોપામાઇન રસાયણનો સ્રાવ ઝર્યા કરતો હોય છે. આથી વ્યક્તિને સતત ઓનલાઇન રહેવામાં મોજમજા પડે એટલું જ નહિ, પણ હજી વધારે કોન્ટેન્ટ જોવા માટે પ્રેરણા મળે છે. પરંતુ મોજની એ પળો દરમ્યાન મગજની કોગ્નિટિવ ક્ષમતાનો આસ્તે આસ્તે છેદ કપાતો હોવાનું એ વ્યક્તિ પામી શકતી નથી. આ છે વીજાણુ ઉપકરણોના અતિમાત્રા ઉપયોગની આડઅસર, જેને માટે ડિજિટલ ટોક્સિફિકેશન (વીજાણુ વિષગ્રસ્ત) શબ્દ ચલણી બન્યો છે.
■■■
હવે વાત મગજનું ડિજિટલ ડિટોક્સિફિકેશન (ડિટોક્સ) કરી આપતા પ્રવાસની કે જેનાં ઉદાહરણો લેખની શરૂઆતમાં આપણે નોંધી ગયા. મોબાઇલ નેટવર્કથી, Wi-Fiથી તેમજ વીજાણુ ઉપકરણોના બંધાણથી કેટલાક દિવસ માટે દૂર થઈ જાવ ત્યારે મગજને નિરાંતનો દમ લેવાનો મોકો મળે છે. ન્યૂરોટ્રાન્સમીટર સિગ્નલોનો ટ્રાફિક અગાઉ અસ્તવ્યસ્ત ચાલતો હતો, પણ હવે તે જરા લયમાં ચાલે છે. કારણ કે સ્ક્રીન પર ફટાફટ બદલાતાં દૃશ્યો પર ફોકસ કરવાનું નથી. ઊલટું, એકંદરે સ્થિર યા ધીમી ગતિએ બદલાતાં પ્રાકૃતિક દૃશ્યો માણવામાં મન-મસ્તિષ્ક પરોવાય છે. કલાકો સુધી પહાડોને તાકતા રહો, વન-વગડામાં ભ્રમણાર્થે નીકળી પડો, લાકડાં વીણવા જાવ, તળાવકાંઠે પુસ્તક વાંચતા બેસો કે માછલી પકડાય તેની રાહ જુઓ અગર તો કશું જ કર્યા વિના આળસના માર્યા નવરાધૂપ બેસો ત્યારે આપણું દિમાગ અતિ આવશ્યક પોરો ખાતું હોય છે. મનોવિજ્ઞાનની પરિભાષામાં ડિફોલ્ટ મોડ નેટવર્ક/ DMN કહેવાતી અવસ્થામાં આવે છે—અને ત્યારે ડિજિટલ ડિટોક્સિફિકેશન (ડિટોક્સ) આપોઆપ થવા લાગે છે.
સ્મૃતિપટ પર અંકાયેલી પુરાણી યાદો તાજી થાય છે. ચિંતન-મનનની હોડીમાં સવાર થઈ તત્ત્વજ્ઞાનનો સાગર ખેડવા નીકળી પડાય છે. નવા વિચારો તથા આઇડિયાની સરવાણી ફૂટવા લાગે છે. મગજના કોઈક અજ્ઞાત ખૂણે ઢબુરાયેલી કળા યા આવડત આળસ મરડીને બેઠી થાય છે. લાકડાં કાપવાથી માંડીને હાથે રસોઈ બનાવવા જેવાં અનુભવોમાંથી નિર્દોષ આનંદ મળવા લાગે છે. બસ, આખરે તો આ જ છે ડિજિટલ ડિટોક્સ પ્રવાસનો ઉદ્દેશ! એકધારા તણાવથી સતત suffer/ પીડિત રહેતા મગજને શાંતિની સફરે લઈ જવાનો! માન્યું કે આજના ઓનલાઇન યુગમાં મગજને એવી નિરાંત આપવી અગવડભર્યું છે. આમ છતાં ડિજિટલ ડિટોક્સનો એકાદ પ્રયોગ તો કરી શકાય. સંભવ છે કે સદાયના હમsuffer ફોનને ભૂલ્યા પછી પ્રકૃતિની સફર ઓર બને અર્થસભર!■
