'બારે મેઘ ખાંગા થવા' એટલે શું ?

- આજમાં ગઈકાલ-ભગીરથ બ્રહ્મભટ્ટ

મો સમનો પ્હેલો વરસાદ પડે એટલે ધરતી જ નહિ ધરતી ઉપરનાં માણસ-પશુ-વનસ્પતિ-પક્ષી જગત પણ આનંદમાં આવી જાય. તાપમાંથી મુક્તિ મળે એ તો ખરું. પણ જળના સ્પર્શનો ગજબનો જાદુ પથરાઈ જાય... પ્હેલો વરસાદ પડે એટલે મોભ ધોવાય, નેવાં પડે... આંગણાં લીલાંછમ્મ થાય. ઝાડવાં આંખો મીંચીને ન્હાય... પંખીડાં ભીંજાય, પ્રાણીઓ ભીંજાય ખેડુનો તો માંહ્યલો મલકાય... છોરાં ઝબકોળાં ખાવા નીકળી પડે... ઝાલ્યાં ના રહે... એય દોડા દોડ કરે... વરસાદમાં ગેલ કરે... મયૂર ગાંડા થાય... એક તસુભાર જગ્યા કોરી ના રહે... કીડીનાં દર પણ... આકાશ પ્રેમ લઇને નીકળી પડે. વાદળોનાં ઝુંડ હોય, એમાં જળ નહિ, પ્રેમ હોય, આકાશને વૃક્ષ કલ્પીએ તો વાદળો ડાળ... જળ ફળ... ઝુકી જાય આકાશ ફળના ભારથી વરસી પડે... ઝડી પડે.. રમઝટ જામે. ફરફર ફરફર... જંગલ હસવા માંડે... દરિયો ડોલવા માંડે, સરવર અને સરિતાના હરખનો પાર નહિ, ખેતર ખિલવા માંડે અને ઝાડવાં ઝુલવા માંડે... શું જાદુ ભર્યો છે વરસાદમાં ?

વરસતો વરસાદ મોરના પીંછામાં છુપાઈને મોરને નહિ ઊડવાનો સંકેત કરે છે. ધરાનૃત્ય કરવા આદેશ કરે છે. દર પુરાઈ જતાં કીડી, મંકોડા, સાપ, વીંછી વગેરેનું શું થતું હશે ? વાંદરાં વરસાદ ઉપર નારાજગી નોંધાવતાં હશે ખરાં ? કૂતરાંને વરસાદ ગમે કે ના ગમે ગધેડાં વરસાદને કારણે દૂબળાં કેમ પડે છે ? ઊંટ-ઘોડાને વરસાદ માફક આવતો હશે ? પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ પ્રકૃતિને પલળવું ગમતું હશે કે તેમણે રેઇનકોટ અને છત્રી મળતાં નહિ હોય ? વૃક્ષો વરસાદને સાદ પાડે છે - બોલાવે છે. બીજી તરફ વરસાદ વૃક્ષોને ડોલાવે છે. પર્ણે પર્ણે વૃક્ષ રાજીપો વ્યક્ત કરે છે કારણ કે પર્ણો ઉપર જળબુંદ દ્વારા આકાશ કવિતા કોતરે છે... વરસતા વરસાદનું વ્હાલ માણવા જેવું હોય છે.

વરસતા વરસાદમાં સરર કરી સરકી જતો સાપ, વરસતા વરસાદમાં પાકી ગયેલાં જાંબુ ટપટપ કરતાં ગરે વરસતા વરસાદમાં પૃથ્વી અને તેની ધૂળ પોતાનું રૂપ બદલી નાખે... જળનો જાદુ પથરાઈ જાય... ક્ષણેક્ષણ ઉપર. શણના કોથળાની છત્રી કરી માથે પ્હેરીને આવતા ખેડુપુત્રો હવે દેખાતા નથી... ખેતરમાં ખેડ કરી હોય, નીચાળુ ખેતર હોય, પાણી પચપચ ભરાયાં હોય ખેડૂતનો ઢીંચણ સુધીનો પગ અંદર ગળી જાય... ત્હોય એ આનંદથી એમાં ડાંગર રોપે... કાદવમાં પગ પડે તો જાણે ફૂલની વાડીમાં ચાલતો હોય... એવો આનંદ ! સમૂહમાં નાગોડિયાં ન્હાતાં છોકરાંય હવે વરસતા વરસાદમાં દેખાતાં નથી. ખેતરમાંથી ચારનો ભારો લઇ આવતી સ્ત્રીઓ પલળી જતી હોય...એ દ્રશ્યોય ઓછાં દેખાય છે.

કેટલો બધો આનંદ હતો ? હળોતરાંય હવે નથી થતાં... બળદો જ રહ્યા નથી. ટ્રેકટરો આવી ગયાં છે. ઘરમાં દાબી રાખેલું બિયારણ બહાર નીકળતું એ અસલ બી ગણાતું. ઠેર ઠેર ખાબોચિયાં ભરાય તળાવ ઉભરાય... ગામની ભાગોળે આખા ગામનાં ઘરનું પાણી પહોંચે. આજકાલ આપણે વરસાદ પડે ત્યારે છત્રી લઇ બહાર નીકળીએ. રેઇનકોટ પહેરીએ આપણે વરસાદનો સ્પર્શ જ નથી થતો, પછી એના સ્પર્શનો જાદુ ક્યાંથી જાણીએ ?

આવાં વરસાદનાં કેટકેટલાં રૂપો ? 'બારે મેઘ ખાંગા થવા' એટલે શું ? 'મુશળધાર' એટલે શું ? કોઇને પૂછીએ તો એનો અર્થ ભાગ્યે જ જાણવા મળે વરસાદનાં બાર રૂપો આ પ્રમાણે છે :

(૧) ઝીણી ફરફર જે હળવા ફોરે 'ફરફર' રૂપે આવે છે.

(૨) છાંટા... છૂટક છાંટા પડે ત્યારે છાંટા કહેવાય.

(૩) ફોરાં... ફરફર કરતાં મોટાં જળબિંદુ પડે એ ફોરાં કહેવાય. એ થોડાં પડે એટલે ફોરાં પડયાં કહેવાય. છાંટા પડે ત્યારે ધરતી ના પણ ભીંજાય, પણ ફોરાં પડે એટલે થોડી ભીંજાય.

(૪) કરા... પાણીનું બરફમાં રૂપાંતર થઇ બરફ જેવો વરસાદ પડે. ઘનરૂપે પડે ત્યારે કરા કહેવાય.

(૫) પછેડીયા... થોડાક વિસ્તારમાં થોડીવાર વરસાદ પડે તેને પછેડીયા કહેવાય.

(૬) નેવાધાર... ઘરનાં નેવાંની ધાર થાય એવો વરસાદ 'નેવાં ધાર' કહેવાય. ફોરાં કે છાંટા પડે ત્યારે નેવાં ના પડે.

(૭) મોલમેહ... ખેતરમાં ધાનને માફક આવે એવો વરસાદ મોલમેહ કહેવાય.

(૮) અનરાધાર... લાંબા સમય સુધી સખત પડે ત્યારે અનરાધાર કહેવાય. ખૂબ પાણી પડે છે.

(૯) મુશળધાર... વરસાદના ટીપાં ખૂબ મોટાં હોય, સખત અને સતત પડે સાંબેલાની ધાર જેમ પડે.

(૧૦) ઢેફાં... માટીનાં કડક ઢેફાં તોડી નાખે - ઓગાળી નાખે એવો વરસાદ ઢેફાતોડ કહેવાય.

(૧૧) પાણમેહ... આખાને આખાં ખેતરો પાણીમાં તરતાં દેખાય એવો વરસાદ

(૧૨) હેલી... સતત ચાર, છ દિવસ - સાત દિવસ સુધી વગર (મોટેભાગે ભાદરવામાં) રોકાયે વરસાદ પડે તેને હેલી કહેવાય.

આમ બાર પ્રકારનો વરસાદ આવે ત્યારે 'બારે મેઘ ખાંગા' થયા કહેવાય.