હવાઈ સફરની સેલ્ફીના સ્માઈલમાં મલક્યું મોત! : આકાશ પણ રડયું આજે, ભયની લહેરો ફેલાઈ નિ:શબ્દ શ્વાસે...

- આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઈ સફરમાં ટાટાએ સંભાળ્યા પછી પણ તદ્દન ભંગાર એવી અવ્યવસ્થા માટે કુખ્યાત રહેલી એર ઈન્ડિયાની ગોઝારી ફ્લાઇટ ૧૭૧ કેવી રીતે આસમાનમાંથી સીધી ધરતી પર સ્મશાન બની હશે ? 

- સ્પેક્ટ્રોમીટર-જય વસાવડા

- એન્જીનના જોરે રન-વે પર સડસડાટ દોડ મૂકીને  આકાશમાં ચડી જતા વિમાનને ઊડતું રાખવામાં ચાર પરિબળો અસર કરતા હોય છે- વેઇટ, લિફ્ટ, થ્રસ્ટ અને ડ્રેગ

- આકાશમાં ઉડવું જેટલી આનંદદાયક ઘટના છે, એટલી જોખમી પણ છે. ફ્લાઈટ ટ્રાવેલનો ઈતિહાસ માંડ એકાદ સદીનો જ છે

- કેટલા આશા ને અરમાન એકઝાટકે રોળાઈ ગયા! કેટલા ચમકતા ચહેરા ચીસ સાથે વિલાઈ ગયા

જૂન એક એવો મહિનો છે જેને લલાટે ઐતિહાસિક ઘટનાઓ લખાયેલી છે. ૧૯૭૭ની કટોકટી અને ૧૯૮૩નો વિશ્વકપ વિજય બેઉ ભારતે જૂનમાં જોયા છે. દેશની તકદીર બદલી દેતું પ્લાશીનું યુદ્ધ પણ જૂનમાં લડાયેલું ને આઝાદી પહેલા ભારતના ભાગલાનો નિર્ણય પણ જૂનમાં લેવાયેલો ! ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીનું વહાણ જ જૂનમાં પહેલી વાર ભારત આવવા પાચ સદી પહેલા નીકળેલું. જૂનમાં જ હિટલરનું ઇતિશ્રી કરતા નોર્મન્ડીની લડાઈનો ડી ડે આવે ને જૂનમાં જ નેપોલિયન વોટરલૂની લડાઈ હારેલો. જૂનમાં આધુનિક લોકશાહીનો પાયો બારમી સદીમાં મેગ્ના કાર્ટા સાથે નખાયો. વોટરગેટ સ્કેન્ડલથી પહેલી મહિલા અવકાશયાત્રી અને વિશ્વના પ્રથમ પ્રાણી સંગ્રહાલય સુધી પથરાયેલી ઘટનામાં જૂનમાં જ સર્જાયેલો એ વિમાની અકસ્માત છે, જેને લીધે ઇન્દિરા ગાંધીના રાજકીય વારસ ગણાતા સંજય ગાંધીનું રહસ્યમય મૃત્યુ થતું. આંધ્રના મુખ્યમંત્રી વાય એસ રાજશેખર રેડ્ડીથી ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી બળવંતરાય મહેતા અને અરુણાચલના દોરજી પાંડુથી મધ્ય પ્રદેશના માધવરાવ સિંધિયા સુધીના નેતાઓની હારમાં દુર્ભાગ્યે સૌમ્ય, સરળ અને સાલસ એવા પૂર્વ મુખ્યમંત્રી વિજયભાઈ રૂપાણીનું નામ પણ લખાઈ ગયું આ યાદીમાં ૧૨ જૂન, ૨૦૨૫ની બપોરે અમદાવાદથી લંડન જતી  એર ઇન્ડિયાની ફ્લાઈટ ૧૭૧માં હોમાઈ ગયેલા ૨૪૧ હતભાગી આત્માઓ સાથે ! જે પ્લેને માત્ર સવાર થયેલા લોકો જ નહિ, હોસ્ટેલમાં જમવા આવેલા બીજાનો જીવ બચાવવાની વિદ્યા શીખતા મેડિકલ સ્ટુડન્ટસનો પણ સાવ અચાનક આકાશમાંથી ખાબકીને જીવ લઇ લીધો ! 

આવા અણધાર્યા પૂર્ણવિરામ બાદ રહે પ્રશ્નાર્થચિહ્ન. શું થયું હશે ? 

***

અગાઉના પાડોશી કોલમ્નિસ્ટ અને વિજ્ઞાાન બાબતે વારસાગત રીતે સારી જાણકારી રાખતા હર્ષલ પુષ્કર્ણાએ ઘટના બાદ સરળ સમજૂતી આપી જે સાયન્સ જાણતા દરેકને રિવિઝન કરાવે એવી છે : 'જેટ અથવા પ્રોપેલર એન્જીનના જોરે રન-વે પર સડસડાટ દોડ મૂકીને  આકાશમાં ચડી જતા વિમાનને ઊડતું રાખવામાં (કે પછી તોડી પાડવામાં) ચાર પરિબળો અસર કરતા હોય છે- વેઇટ, લિફ્ટ, થ્રસ્ટ અને ડ્રેગ. આમાં વેઇટ એટલે પૃથ્વીનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ કે જે  વિમાનને સતત જમીન તરફ ખેંચ્યા કરે છે. પાંખોની નીચે સર્જાતું હવાનું દબાણ એટલે લિફ્ટ કે જેના જોરે વિમાન હવા પર સવારી કરી શકે છે. બળવાન એન્જીન તરફથી પ્લેનને સતત મળ્યા કરતો અગ્રગામી ધક્કો થ્રસ્ટ છે. વિમાન જો નિયત ઝડપે આગળ વધ્યા કરે તો અને ત્યારે જ સામી હવાનો પ્રવાહ તેને પાંખો નીચે યોગ્ય દબાણ એટલે કે લિફ્ટ પેદા કરી આપે. આમ, એન્જીનના શક્તિશાળી પાવર વિના થ્રસ્ટ  ન મળે અને થ્રસ્ટ વગર લિફ્ટનું પરિબળ સર્જાય નહિ.

ઊડી રહેલા પ્લેનને વરતાતું ચોથું અને છેલ્લું પરિબળ ડ્રેગ યાને ખેંચાણનું છે. પાંખો વડે કપાતી હવાનો જમાવડો વિમાનને સહેજ પાછળ તરફ ખેંચવાનો સતત પ્રયાસ કરે છે. પરંતુ એન્જીનનો થ્રસ્ટ વધારીને વડે તથા પાંખોનો ત્રાંસ બદલીને પાઇલટ ડ્રેગના પરિબળને નિયંત્રિત કરી શકે છે. પાંખો હેઠળ હવાનું દબાણ યોગ્ય પ્રમાણમાં ન હોય તો વેઇટ (ગુરુત્વાકર્ષણ બળના) ખેંચાણ સામે ટકી રહેવું કોઈ પણ વિમાન માટે શક્ય ન બને.'

તો સોશ્યલ નેટવર્ક પર વિજ્ઞાાન બાબતે જાણકાર એવા અમદાવાદના ધનંજય રાવલે અલગ લખ્યું : વિમાનને હવામાં ઉડવું હોય તો ખૂબ જ ઝડપથી જમીનને સમાંતર દોડાવવું પડે. ખૂબ જ ઝડપ પ્રાપ્ત કરવા માટે વિમાનની પાંખમાં બે અથવા ચાર જેટ એન્જિન અને પાછળની બાજુએ એક જેટ એન્જિન લગાડેલું હોય છે. આ બધા એન્જિન ખૂબ જ ઝડપથી કામ કરે ત્યારે થ્રસ્ટ(ધક્કો) પેદા થાય છે. ઝડપને કારણે વિમાનની પાંખની નીચે ભારે દબાણ અને ઉપર હલકું દબાણ પેદા થાય છે. આ પ્રેશર ડિફરન્સના કારણે વિમાન હવામાં ઊંચકાય છે અને ઉડવા માંડે છે. એરોડાયનેમિક્સ એટલે કે હવાના ગુણધર્મો જાણવાનું વિજ્ઞાાન. વિમાન ઉડાડવા માટે આ જ્ઞાાનની પ્રાથમિક જરૂરિયાત છે. માત્ર પાયલોટ જ નહીં પરંતુ વિમાન ઉડ્ડયનનું સંચાલન કરનાર એરપોર્ટ ઓથોરિટીને હવાની ચાલ ચલગતનું જ્ઞાાન હોવું જોઈએ. હવા અદ્રશ્ય છે.

હવા જેટલી ઘટ્ટ એટલુ વિમાન કે હેલિકોપ્ટર ઉડાડવું સરળ બને છે. ગરમીને કારણે હવા પાતળી થઈ જાય તો હવા ઓછી કપાય અથવા કપાય નહીં. હવા જેટલી ગરમ થાય એટલી વધારે જગ્યા રોકે છે, ફૂલે છે, હલકી અને પાતળી બને છે. ગરમ હવામાં ઓક્સિજનનું પ્રમાણ ઘટે છે અને વાયુઓ વધુ જગ્યા રોકે છે, જેને કારણે હવામાં 'લિફ્ટ'- એટલે કે વિમાનને ઉપર ઉઠવાનું બળ ઓછું થઈ જાય છે. આ કારણે વિમાન ઊંચે ઉડી શકતું નથી અથવા લેન્ડિંગ વખતે યોગ્ય બેલેન્સ ગુમાવી શકે છે. વધુ તાપમાન ધરાવતી જમીનથી ગરમ હવાની લહેરો ઊપર ઊઠતી હોય છે જેને 'થર્મલ્સ' કહે છે.આ થર્મલ કરંટ અચાનક ઊપર કે નીચે દબાણ પેદા કરે છે, જેને કારણે વિમાન અચાનક ઊંચાઈ ગુમાવી શકે છે કે સ્ટેબિલિટી ગુમાવે છે. ઓક્સિજનનું પ્રમાણ યોગ્ય હોવાને કારણે વિમાનના જેટ એન્જિન યોગ્ય રીતે ફાયર થાય છે. જરૂરી થ્રસ્ટ(ધક્કો) પેદા કરી શકે છે. તેથી વિમાન સરળતાથી ટેક ઓફ કે લેન્ડિંગ કરી શકે છે. ગરમ હવામાં ઓક્સિજનનું પ્રમાણ ઓછું હોવાથી એરક્રાફ્ટના એન્જિન પૂરતું દબાણ પેદા કરી શકતા નથી.એટલે પ્લેનને ટેકઓફ અથવા લેન્ડિંગ માટે વધારે રનવેની જરૂર પડે છે, અને જો યોગ્ય સમય પર કોઈ ટેકનિકલ ખામી થાય તો વિમાન સ્લીપ થઈને ક્રેશ લેન્ડ કરી શકે છે. આ દુર્ઘટના ટેક ઓફ વખતે થઈ તેથી તેમાં પેટ્રોલની ટાંકીઓ પૂરેપૂરી ભરેલી હતી. આમ અકસ્માત થયો એટલે તરત જ આગ ભભૂકી ઊઠી.'

વેલ, આ ઉપરાંત વાઈરલ થયેલો એક લાંબોલચ મેસેજ એવું ઈંગિત કરે છે કે ગ્રાઉન્ડ સ્ટાફ દ્વારા ટાંકી ફૂલ કરાયા પછી જે ચકાસવામાં આવે એ ક્રોસફીડ વાલ્વ અને ફ્યુઅલ સપ્લાય વાલ્વનો છે. સાદા શબ્દોમાં સમજવું હોય તો વિમાનની ફયુઅલ ટેંકમાંથી ટેક ઓફ વખતે ધક્કો યાને થ્રસ્ટ પેદા કરવા માટે ફ્રેંચ સંશોધક રેને લોરાંએ શોધીને ક્રાંતિ કરેલી એ જેટ એન્જીનને યોગ્ય દબાણ અને માત્રામાં ઇંધણ મળવું જોઈએ. પણ આ વાલ્વ કોઈ બંધ કરે તો પણ પાયલોટને સ્ક્રીન પર એન્જીન ચાલુ કરતાવેંત સુચના મળે માટે એ મેસેજ તો જૂઠો હમ્બગ છે. 

આ લેવલના પ્લેનમાં બેઉ એન્જીન એકસાથે બંધ પડે એ ઘટના રેર ગણાય. કેટલાક પાયલોટોને મોબાઈલના વિડીયો જોઇને એ પણ નવાઈ લાગી કે ટેક ઓફ બાદ બેઉ પાંખોમાં વિમાનને ઉપર લઇ જવા માટે સામેનો પવન ને પાછળનો પવન નિયંત્રિત કરે ને હવાના દબાણને કાપે ને પતંગની જેમ તારણનો સહારો લે એવા પાંખોમાં રહેલા ઊંચાનીચા થતા પાંખિયા છેક સુધી ખુલેલા રહેલા અને લેન્ડિંગ ગીઅર યાને પૈડાં પણ અંદર હોવાને બદલે બહાર હતા. આટલું જ ટેક ઓફ વખતે મોતનું ફરમાન લખવા માટે પુરતું ગણાય. પણ એક તો વિડીયો મોબાઈલના છે જે સરખા ઝૂમ ના થાય ને બીજું પાયલોટ માનો કે, અનુભવી હોય તો કદાચ કો પાયલોટ મૂંઝાઈ ગયા હોય ને માનસિક દબાણમાં હવાના દબાણને નોતરતી ભૂલ કરી બેઠા હોય એવું બને. શું થયું એ ખબર હજુ એમ પડી શકે નહિ. પક્ષી તો ચોખ્ખા વાતાવરણમાં અમદાવાદમાં એટલા દેખાયા નહિ કે બંને એન્જીન જોડે એકસાથે હજુ રન્વેથી ઊંચું થાય ત્યાં અથડાય. એના માટે પ્લેનને આમે તૈયાર કરવામાં આવે છે. પણ કોઈક તો એરર ભૂલ છે અહીં કુદરત કરતા માનવ કદાચ વધુ જવાબદાર દેખાય છે ! અને યાદ રાખો એર ઇન્ડિયાનો ટ્રેક રેકોર્ડ ઇન્ટરનેશનલ ફ્લાઈટમાં તદ્દન બેહાલ રહ્યો છે. આ જ ફ્લાઈટ હમણાં હજુ ઉડી નહોતી યાંત્રિક ખામીને લીધે. જે ઉડે છે એમાં પણ કશી ભલીવાર ભાગ્યે જ હોય છે. એર ઇન્ડિયામાં લાંબી મુસાફરી એટલે સાયન્સને બદલે ભાગ્યનો જ ભરોસો ! નસીબ હોય નવું પ્લેન ને સારો સ્ટાફ મળે. 

***

એપ્રિલ ૨૦૨૪માં એક નામ ગ્લોબલ મીડિયામાં ચમક્યું હતું જેનો સીધો સંબંધ ૧૨ જૂન ૨૦૨૫ના રોજ અમદાવાદમાં થયેલ એર ઇન્ડિયાની ફ્લાઈટ ૧૭૧ સાથે હતો. ૨૦૦૭માં એરબસને હંફાવવા માટે અમેરિકાની બોઇંગ 

કંપનીએ બનાવેલા ડ્રીમલાઈનર ૭૮૭ (૨૪૧ કમનસીબ મુસાફરોનું ભોગ લઇ લંડનને બદલે અમદાવાદની મેડિકલ કોલેજની હોસ્ટેલ પર તૂટી પડેલું એનું આઠ નંબરનું વેરિયન્ટ હતું. જેના પછી ૯ અને ૧૦ આવે ) બાબતે બોઇંગ કંપનીમાં જ વર્ષો સુધી ટેકનિકલ જોબ કરી ચુકેલા સેમ સાલેહપોરની અગાઉ જાન્યુઆરી ૨૦૨૪માં અમેરિકન તપાસનીશોને આપેલી જુબાની પબ્લિક થયેલી. જેમાં એણે રોકડું નામ દઈને કહેલું કે બોઇંગ કંપની માટે કમાઉ દીકરો ગણાતા મોડેલ ડ્રીમલાઈનરના પ્લેન જેમ જેમ ઉંમરલાયક થશે 

એમ એના અકસ્માતોની સંભાવના છે. સેમના કહેવા મુજબ પ્રોફિટ વધારવા ને કોસ્ટ ઘટાડવા કંપનીએ પોતાનું કલ્ચર બદલ્યું ને અલગ અલગ દેશોમાંથી તૈયાર મળેલા પૂર્જાઓ જોડવાનું કામ કર્યું, એમાં પુરતી ચોકસાઈ રખાઈ નથી. આ એરક્રાફ્ટ બનાવતી વખતે અમુક નટ બોલ્ટ સરખા ટાઈટ ના થતા હોય ત્યારે આપણા દેશી મોટર ગેરેજની જેમ કારીગરો રીતસર એના પર કૂદકા મારીને એને ફિટ બેસાડતા હોવાનું પોતે નજરે જોયેલું. 

આકાશમાં ઉડવું એટલે જેટલી આનંદદાયક ઘટના છે, એટલી જોખમી પણ છે. એક તો ફ્લાઈટ ટ્રાવેલનો ઈતિહાસ અને અનુભવ માંડ એકાદ સદીનો જ રહ્યો છે, એ આપણે ભૂલી જઈએ છીએ. નિયમિત સમયાંતરે કોઈ ને કોઈ કારણે ગોઝારા પ્લેન ક્રેશ થતા રહે છે. ઉંચેથી લાગતી પછડાટ તો જીવલેણ બને જ, ને પ્લેનમાં એક રીતે જડબેસલાક કેદ પકડાયેલા મુસાફરો એમાં ભરાયેલા ઇંધણના વિસ્ફોટથી અમદાવાદે જોયું એમ અગનગોળો યાને ફાયરબોલ બનીને સેકન્ડોમાં ભૂંજાઈ જાય ! એમાં બારીક ચોકસાઈની જરૂર પડે. યાદ હોય તો સુનિતા વિલિયમ્સ જે અવકાશયાનમાં ટેકનિકલ ખરાબીને લીધે ધરતી પર પછી ફરવાને બદલે ઇન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશનમાં ફસાઈ રહી એ બગડેલું સ્ટારલાઈનર યાન બોઇંગનું જ હતું. ને અંતે ઈલોન મસ્કના સ્પેસ એક્સ થકી બેઉ અવકાશયાત્રીઓનો અચાનક આવેલા આકાશી કારાવાસમાંથી છૂટકારો થયેલો. પેલી દરિયાના પેટાળમાં પડેલી ટાઈટેનિક જોવા નીકળેલા ધનકુબેરોને ભરખીને જળસમાધિ લેવડાવનાર ગોળારૂપી સબમરીન બનાવવામાં પણ ભાગીદારી બોઇંગ કંપનીની જ હતી ! માર્ચ ૨૦૨૪માં બોઇંગના સેફટી સ્ટાન્ડર્ડ સામે અવાજ ઉઠાવી પુરાવા રાજ્ય કરનારા પૂર્વ કર્મચારી જોશ બર્નેટનું ૬૨ વર્ષની ઉંમરે ભેદી સંજોગોમાં અમેરિકામાં મૃત્યુ થયેલું ! 

૧૯૧૬માં સ્વ. વિલિયમ બોઈંગે જયારે આ કંપની બનાવી ત્યારે એમનું વિઝન નફો રળવાનું નહિ પણ ઈજનેરી વિદ્યા થકી નવા વૈજ્ઞાાનિક ચમત્કારો સર્જવાનું હતું. એ પેશને કંપનીને રીતસર ગગનચુંબી સફળતા અપાવી. પણ એના એકચક્રી રાજને ફ્રાન્સની એરબસ કંપનીએ પડકાર્યા બાદ ને મૂળ સ્થાપકની હયાતી ના રહ્યા પછી જયારે એના શસ્ત્રો બનાવતા હરેફ મેકડોનાલ્ડ ડગ્લાસ સાથે બોઈંગે મર્જર કર્યું ત્યારથી હેડકવાર્ટરના લોકેશન સાથે પોલિસી બદલાઈ અને પ્રેસિડેન્ટ ટ્રમ્પ જેની કાયમ ટીકા અમેરિકા ગ્રેટ શા માટે નથી રહ્યું એના કારણોમાં કરે છે એમ કંપનીએ ગ્લોબલ આઉટસોર્સિંગના નામે પોતાનું કામ બીજા દેશોમાં સસ્તું પડે ત્યાં કરાવવાનું શરુ કર્યું ને આબરુની પાળ પીટાઈ ગઈ. મેક્સ વિમાનોના એક પછી એક અકસ્માત વખતે ડ્રીમલાઈનર કેવું ભરોસાપાત્ર છે એ આગળ કરાતું હતું અંતે એ વિશ્વાસ પણ તુટયો !

***

એક રમેશ વિશ્વાસકુમાર ઈમરજન્સી એક્ઝીટનું ડોર ખુલતા ફેંકાઈ જઈને આબાદ બચી ગયો એ રીતસરનું રિમાઈન્ડર છે કે જિંદગી ને મોત ઉપરવાળાના હાથમાં છે ! ફાઈનલ ડેસ્ટીનેશન ફિલ્મની યાદ અપાવે એવી આ ઘટના પાછળ કુમારભાઈ ગાંધી જેવા પ્રખર જ્યોતિષીઓ કેતુવાળી એ સમયે સર્જાયેલી યુતિનો ઉલ્લેખ કરી આ માત્ર અકસ્માત ના હોવાની શક્યતા ચીંધે છે તો કોઈ ગયા વર્ષના ખગ્રાસ સૂર્યગ્રહણ પછીના સૂર્યકલંકો પર ઇશારા કરે છે. આપણે જાણતા નથી, શું થયું એ. પણ એ ખબર છે શું થઇ ગયું એ ! કેટલા આશા ને અરમાન એકઝાટકે રોળાઈ ગયા ! કેટલા ચમકતા ચહેરા ચીસ સાથે વિલાઈ ગયા. આખા પરિવાર સાથે બેસીને અંતે લંડન સેટ થવા નીકળેલા પેલા રાજસ્થાનના ડોક્ટર દંપતીના ચીઅરફૂલ બાળકો જોઈ આંખો ટીઅરફૂલ થઇ જાય !

પ્રાર્થના, સંવેદના, દિલાસો. બીજું તો શું કરીએ ? 

ફાસ્ટ ફોરવર્ડ 

મે ડે કોલ જે છેલ્લે પાયલોટે કર્યો એનો મૂળ શબ્દ ફ્રેંચ છે : મેઈદેર. યાને મને મદદ કરો. મેડે ઉચ્ચાર પણ પૂરો થાય એ પેલા ભગવદગીતામાં હું યમરાજ પણ છું કહેતા વિશ્વરૂપ જગતનિયંતાની નિયતિ પહોંચી ગઈ !