પડોશણ .

- અર્જુનસિંહ કે. રાઉલજી

- 'અમરભાઈએ તેની પત્નીને ઢોર માર માર્યો...ચોટલો ઝાલીને તેનું માથું દીવાલમાં અથડાયું.'' હું જમવા બેઠો હતો ત્યારે ઉમાએ કહ્યું

એ લોકો હતાં તો અમારાં પાડોશી જ...! એ વાત અલગ છે એ લોકો પાડોશીની વ્યાખ્યામાં બંધબેસતાં આવતાં નહોતાં. અમારી ડાબી બાજુ પણ રહેતાં નહોતાં કે અમારી જમણી બાજુ પણ રહેતાં નહોતાં...ન તો એ લોકો અમારી પાસે રહેતાં હતાં - આમ છતાં એ અમારાં પાડોશી જ હતાં કારણ કે અમારી પાછળની કમ્પાઉન્ડ વોલ એક જ હતી. અમારાં બંને ઘરનાં પ્રવેશદ્વાર એકબીજાથી વિરૂદ્ધ દિશામાં હતાં. અમારૃં પ્રવેશદ્વાર પૂર્વમાં હતું જ્યારે એમનું પ્રવેશદ્વાર પશ્ચિમમાં હતું. પાડોશી હોવા છતાં પણ અમે એકબીજાના ઘરમાં સરળતાથી જઈ શકતાં નહોતાં, એકબીજા સાથે વાતો કરી શકતાં નહોતાં, ઈવન એકબીજાને જોઈ પણ શકતાં નહોતાં અમારાં બંને ઘરનાં ભૌગોલિક લોકેશન જ એ પ્રકારનાં હતાં કે અમારા ઘરમાં આવવું હોય તો અકોટા રોડ ઉપરથી આવવું પડે, અને એમના ઘરમાં જવું હોય તો ઓ.પી. રોડ ઉપરથી જવું પડે. પાછળની કમ્પાઉન્ડ વોલ એક હતી - એ એક જ સત્યને બાદ કરતાં અમારે એમની સાથે કોઈ સંપર્ક નહોતો. અમારા બંનેની સોસાયટીઓ પણ જુદી જ હતી. અમે એ બંગલામાં રહેતાં લોકોને જોયાં નહોતાં, કોણ કોણ રહે છે અને શું કરે છે એની અમને અહીં રહેવા આવ્યાં તેના પાંચ દિવસ સુધી ખબર નહોતી - અને એમને પણ અમારો પરિચય નહોતો. અમારે એ જાણવાની કોશિશ પણ કરવાની જરૂર નહોતી. હું તો સવારમાં સાત વાગ્યે કંપની ઉપર જવા નીકળી જતો. પોણા સાત વાગ્યે કંપનીની ગાડી આવી જતી અને ડ્રાયવર હોર્ન વગાડે તે પહેલાં તો હું કમ્પાઉન્ડમાંથી બહાર આવી જતો, તે છેક રાત્રે આઠ-નવ ક્યારેક તો દસ વાગ્યે ઘેર આવતો, પછી મારે તો એ બંગલાના રહેવાસીઓની પડપૂછ કરવાની શી જરૂર ?

અહીં રહેવા આવ્યા પછી પહેલી રજા આવી - રવિવાર આવ્યો ત્યારે હું પહેલીવાર સવારમાં ઘેર હતો. સવારમાં ઉઠીને હજુ તો હું ચા જ પીતો હતો કે એ ઘરના સમાચારનો પહેલો ટુકડો મારી પત્ની ઉમાએ ફેંક્યો - ''ખાલી ત્રણ જ જણ રહે છે એ ઘરમાં, પતિ-પત્ની અને ત્રીજો ચારેક વરસનો દીકરો'' તે પણ અધૂરો-કોઈપણ પ્રકારના સંદર્ભ વિનાનો. હું આંખો ઝીણી કરીને તાકી રહ્યો ઉમાના ચહેરા તરફ, કદાચ કોઈક સંદર્ભ મળી આવે તેના ચહેરાના હાવભાવ ઉપરથી. પણ મને નિષ્ફળતા જ સાંપડી છતાં મેં જાણવાની કોશિશ ના કરી એટલે ઉમાએ બાકીનો અડધો ટુકડો ફેંક્યો, ''આપણી પાછળ વાળા બંગલાની વાત કરૃં છું - આપણી અને એમની કમ્પાઉન્ડ વોલ એક છે તેની...''

''એટલે શું તું ત્યાં જઇ આવી ?'' મને એમ કે નવરાશના ટાઇમમાં ઉમાને બહેનપણીઓ બનાવવાનો શોખ છે એટલે જઇ આવી હશે.

'ના રે ના. મારી જૂતી પણ ના જાય એવાં ઘમંડીના ઘેર-એમની સોસાયટીમાં કે એમની ગલીમાં પણ એ લોકો કોઈની સાથે ભળતાં નથી - ઘમંડી છે. એમને તો એમ છે કે એમને કોઈની જરૂર જ નથી.'

'હશે, આપણે શું ? કેટલા ટકા ? પણ ખાલી ત્રણ જ જણ રહે છે એવું તું ક્યાંથી જાણી લાવી ?' મેં ખાલી એને સારૃં લગાડવા જ પૂછ્યું.

'આપણી કામવાળી કોકિલા એમને ત્યાં કામ કરે છે - તે કહેતી હતી, ''મેં કોઈ રસ દાખવ્યો નહીં. અને આમેય મને ઉમાની વાતોમાં કોઈ રસ પડતો જ નહોતો. માત્ર નભાવવા ખાતર નભાવતો હતો - એમ કહું તો પણ ખોટું નહીં ગણાય. અમારાં લગ્નને નવ વરસ થઇ ગયાં હતાં છતાં પણ હજુ મારી નજર સામેથી સંધ્યાનો ચહેરો ખસતો જ નહોતો...! જોકે એના કારણે ઉમા સાથે અન્યાય થાય એવું કોઈ વર્તન હું ક્યારેય કરતો નહોતો. ઉમાને બધી જ રીતે લગ્નજીવનથી સંપૂર્ણ સંતોષ આપવાનો હું હંમેશાં પ્રયાસ કરતો - તેને જીવન બોજો લાગવાના બદલે જીવવા જેવું રસપ્રદ લાગે એવા દરેક પ્રયત્નો હું કરતો, અને ઉમાને પણ મારા પ્રત્યે કે મારા વર્તન પ્રત્યે કોઈ ફરિયાદ નહોતી. એ વાત અલગ છે કે તેણે ક્યારેય મને ખુશ રાખવાનો પ્રયત્ન કર્યો જ નહોતો..! અને એટલે જ હું સંધ્યાને ભૂલવાનો પ્રયત્ન કરૃં તો પણ પૂરેપૂરી ભૂલી શકતો નહોતો. ક્યારેક ક્યારેક તો તેનો અંબોડો વાળેલો અને અંબોડામાં મોગરાની વેણી નાખેલો ચહેરો મારી નજર સમક્ષ ફરી વળતો. નાકમાં મોગરાની મહેંક પ્રસરી વળતી...! તેના ડાબા ગાલમાં પડતાં ખંજન યાદ આવી જતાં, તેની નાજુક નમણી આંખો અને દાડમની કળી જેવા હોઠ યાદ આવી જતા...દિલમાં એક ટીસ ઉઠતી...અને હું નિરાશાના વાદળોમાં ઢંકાઈ જતો. મારો એ દિવસ ખરાબ જતો..આખો દિવસ બેચેનીમાં જ પસાર થતો - કોઈ કરતાં કોઈ જ કામમાં દિલ લાગતું નહીં...! પણ...શું કરવું ? કશું જ આપણા હાથમાં હોતું નથી - બધું જ જે વિધાતાએ નક્કી કર્યું હોય તે પ્રમાણે જ થાય છે.'

'એ પુરૂષ કોઈક સરકારી ખાતામાં મોટો ઓફિસર છે.' કેટલાક દિવસો પછી ઉમાએ પાછી એની વાત કાઢી - માહિતીની જાણે કે પૂર્તિ કરી પણ તે પણ અધૂરી. મને અચાનક આવેલા આ ટુકડામાં કોઈ સંદર્ભ જણાયો નહીં - એટલે પૂછ્યું, ''ક્યો પુરૂષ ?''

'અરે ! તમે તો ભારે ભૂલકણા...હું આપણી પાછળ વાળા પાડોશીની વાત કરૃં છું....'

'અહં...અચ્છા. પણ આપણે કેટલા ટકા ?' મેં વાત ઉપર પડદો પાડવાના હેતુથી કહ્યું.

'બહુ મોટી ઇનોવા ગાડી તેને લેવા દરરોજ આવે છે - લાલ લાઇટવાળી..'

'એમ ? મરશે, આપણે શું ? કેટલા ટકા ?'

વળી પાછો માહિતીના સંદર્ભ ઉપર પડદો પડી ગયો. હું તો લગભગ પાછળવાળા પાડોશીને ભૂલી જ જતો હતો. મને એ લોકોમાં કશું રસ પડે એવું જણાતું નહોતું.

સંધ્યા અને મારી વચ્ચેનો પ્રેમ લગભગ ત્રણ વરસ સુધી ચાલ્યો હતો. અમારી મુલાકાતો વધતી જ જતી હતી. અમે બંને જ્યાં હોય ત્યાં સાથેને સાથે જ...! કોલેજના કલાસમાં હોય, લાયબ્રેરીમાં હોય કે કેન્ટીનમાં હોય - અમે હંમેશાં સાથે જ હોય. રજા પાડીએ તો પણ સાથે જ. પીરિયડમાંથી બંક મારવાનો હોય તો પણ સાથે. એકબીજાનાં પૂરક બની ગયાં હતાં અમે તો જાણે કે...! આખી કોલેજ અને અમારો આખો સમાજ તેમજ મિત્રવર્તુળ પણ એમ માનતું થઈ ગયું હતું કે અમે બંને લગ્ન કરવાનાં છીએ, અને એ વાત સાચી જ હતી. મારી ઈચ્છા હતી - સંધ્યા સાથે લગ્ન કરવાની...અને સંધ્યા પણ લગભગ પાંચેક વખત મારી પાસે કબૂલાત કરી ચૂકી હતી કે તે પણ મારી સાથે જ લગ્ન કરશે...! પણ...એક દિવસ મારા ઘરમાંથી, મારા જ કુટુંબમાંથી બોંબ ફૂટયો...!

''આટલો મોટો ઓફિસર થયો તો પણ એનામાં સામાન્ય બુદ્ધિ પણ નથી કે પત્નીને મારવી ના જોઈએ - એ કામ તો રાક્ષસોનું છે ? દારૂડિયાનું છે...'' એક રવિવારે ફરી પાછી ઉમાએ વાત કાઢી, ''હું પાછળવાળાની વાત કરૃં છું...'' આ વખતે સંદર્ભ મને ખ્યાલ આવી ગયો મેં ન તો એ ઘરમાં રહેતા પુરૂષને જોયો હતો, ના ઓરતને કે ના તો તેમના દીકરાને....!

'શું કામ મારે છે એ ભાઈ તેમની પત્નીને ?' મેં પૂછ્યું....પણ ઉમાએ માથું ધુણાવ્યું, ''કદાચ તેની પત્ની ઓછું દહેજ લાવી હોય અને એ ભાઈને વધારે જોઈતું હોય એવું બને, અથવા તેનાં માબાપ કશું આપતાં ના હોય તો પણ બને....'' ઉમાએ પોતાની અજ્ઞાાનતા દર્શાવી.

'એનો ઘરવાળો ઓફિસર છે એટલે શોખથી અંગ્રેજી ઢીંચતો હોય અને દારૂના નશામાં તેની બૈરીને ઝુડતો હોય એવું પણ બનેને ?' મેં શંકા રજૂ કરી.

'હા...એ પણ શક્ય છે...' ઉમાએ મારી વાત કબૂલ કરી. ફરી પાછો અધ્યાહાર...!

તે સમયે મારા ઘરમાં મારા અને સંધ્યાના સંબંધોની ખબર પડી ગઈ હતી - જો કે હવે લગ્ન કરવાનો ટાઇમ નજીક આવી ગયો હતો એટલે હું ઘરમાં વાત કરવાનો જ હતો - પણ તે પહેલાં અમારો પ્રેમ ઘરમાં પહોંચી ગયો અને એ સાથે જ ઘરમાં ધમાસાણ શરૂ થઈ ગયું. વિરોધનો વંટોળ ઉઠયો. દાદાએ તો અલ્ટીમેટમ આપી દીધું કે - ''જો અનિલ એ છોકરી સંધ્યા સાથે લગ્ન કરવાની વાત પડતી નહીં મૂકે તો હું ભૂખ હડતાળ કરીશ...જ્યાં સુધી અનિલ એ વાત નહીં છોડે ત્યાં સુધી હું અન્નનો દાણો પણ મોંમાં નહીં મૂકું....'' દાદાના આ અલ્ટીમેટમે તો મારી ઊંઘ હરામ કરી નાખી હતી. પરંતુ હું કોઈપણ સંજોગોમાં સંધ્યાને ભૂલી શકું એમ નહોતું - હું ભૂલવાનો પ્રયત્ન કરૃં તો પણ એ ગોળમટોળ ચહેરો મારી નજર સામેથી ખસવાનું નામ જ લેતો નહોતો...તો સામા પક્ષે દાદા પણ મને ઘણા વહાલા હતા - દાદા વિનાની દુનિયાની પણ હું કલ્પના કરી શકતો નહોતો...! દાદાને પણ છોડી શકાય એમ નહોતું - મારે કોઈ પણ રીતે દાદાને મનાવવા જ રહ્યા...! પણ કેવી રીતે ? હું એ માટેનો કોઈક રસ્તો વિચારતો હતો પણ જાણે કે બધા જ માર્ગ બંધ થઈ ગયા હતા. મા અને પપ્પા કહેતા હતા કે - બેટા, ભૂલી જા એ છોકરીને...! સંધ્યા જેવી તો અસંખ્ય છોકરીઓ મળી રહેશે તને જીવનમાં, પણ જો દાદા હઠ નહીં છોડે અને તેમને કાંઈક થઈ જશે તો તું તારી જાતને પણ માફ નહીં કરી શકે, અમે તો તને કોઈપણ સંજોગોમાં માફ કરી શકીશું નહીં...જીવનભર ફરી દાદા નહીં જ મળે...! સમજી જા બેટા. હવે હું એમને કેવી રીતે સમજાવું કે મારૃં મન તો સમજી જવા તૈયાર છે પણ દિલ અને દિમાગ સાથ આપતાં નથી...!

'લગ્નનાં આટલાં બધાં વરસો પછી પણ એ ઓરતના લગ્ન પહેલાંનાં લફરાં યાદ કરવાનાં હોય ? પછીના રવિવારે હું જમવા બેઠો હતો અને ઉમાએ વાત કાઢી. મારા મગજમાં કંઈ ઉતરતું નહોતું - એટલે હું તો આશ્ચર્યથી તેના તરફ તાકી રહ્યો.'

'ના સમજ્યા ? હું પાછળવાળા આપણા પાડોશીની વાત કરૃં છું. પેલી ઓરતને એનો ઘરવાળો એટલે મારે છે કે લગ્ન પછી એને ખબર પડી કે તેને કોલેજમાં ભણતી હતી ત્યારે કોઈક સાથે લફરૃં હતું - એટલે અત્યારે પણ તું બદચલન જ છે એમ કહી ટીપાટે છે...' ઉમા બોલતી હતી પણ મને એમાં કશો રસ પડતો નહોતો. આ બૈરાંની જાત જ એવી - એમને પારકી પંચાતમાં ખૂબ જ રસ પડે...ફરી પાછો એ વાત ઉપર પડદો પડી ગયો. હું કશું પૂછતો નહીં - છતાં પણ ઉમાને સહેજ પણ ખબર પડે કે તરત જ સમાચાર આવી જાય.

મારી હાલત તો દાદા અને સંધ્યા વચ્ચે સેન્ડવીચ જેવી થઈ ગઈ હતી. હું ન તો દાદાજીને દુ:ખ થાય તેવું કાંઈક કરી શકતો હતો કે ના તો સંધ્યાને ભૂલી શકતો હતો. શું કરવું કે જેથી સાપ પણ મરે નહીં અને લાઠી પણ ભાગે નહીં - એવી કોઈ રીત વિચારી શકતો નહોતો પણ કુદરતે જ એમાંથી રસ્તો કાઢ્યો. એક દિવસ ખરા બપોરે સંધ્યાનો મારા મોબાઈલમાં ફોન આવ્યો, એટલે મેં પહેલું જ પૂછ્યું, ''કેમ આજે કોલેજ આવી નથી ? મને ફોન પણ કર્યો નથી ?'' તો જવાબમાં સંધ્યા ફોનમાં જ રડવા લાગી...થોડી વાર પછી બોલી, ''છેલ્લાં કેટલાય દિવસોથી મારી તબીયત સારી નહોતી. આજે મમ્મી સાથે ગાયનેક પાસે ગઈ, ગાયનેકે કેટલાક ટેસ્ટ કરાવ્યા અને પછી...'' વાક્ય અધૂરૃં છોડી તે ફરીથી રડવા લાગી, મેં પૂછ્યું, ''શું થયું ? ડૉક્ટરે શું કહ્યું ?'' ત્યાર પછી કેટલીયે વારે તે બોલી, ''મને એઇડસ છે આપણા કિસ્મતમાં લગ્ન નથી, મને ભૂલી જજે....'' કહી રડતાં રડતાં તેણે ફોન મૂકી દીધો - મારી કોઈ વાત ના સાંભળી અને મારે સંધ્યાને ભૂલવી જ રહી.

''આજે તો અમરભાઈએ તેની પત્નીને ઢોર માર માર્યો...ચોટલો ઝાલીને તેનું માથું દિવાલમાં અથડાયું.'' એક દિવસ હું સાંજે ઓફિસેથી આવીને જમવા બેઠો હતો ત્યારે ઉમાએ કહ્યું. અમારા પાછળવાળા પાડોશીનું નામ અમર હતું. મને એ અજ્ઞાાત ઓરત પ્રત્યે દયા ઉપજી, પણ આપણે કરી પણ શું કરી શકીએ.

''કેમ ?'' મેં પૂછ્યું.

''તેના દીકરા બાબતે. એ રમતો રમતો ક્યાંક આગળ નીકળી ગયો હતો - તે એક ભાઈએ એને જોયો. ભૂલો પડી ગયો હતો અને પેલા ભાઈ એને મૂકવા ઘેર આવ્યા એટલે અમરભાઈને કોઈપણ પરાયો પુરૂષ તેની ગેરહાજરીમાં ઘરમાં આવે તે પસંદ નથી...'' ઉમાને પણ મનોમન કદાચ પેલી ઓરતની દયા આવતી હશે...!

'આટલી બધી સંકુચિતતા ? ઓફિસર છે છતાં પણ....' હું બોલ્યો એટલામાં તો કોકિલા રાતનાં વાસણ ઘસવા આવી ગઈ એટલે વાત અધૂરી રહી - જોકે એમાં પૂરી કરવા જેવું કશું હતું પણ નહીં...! કોઈના અંગત જીવનમાં માથું મારવાનો આપણો કોઈ અધિકાર નહોતો.

પછીના રવિવારે સવારમાં ઉઠીને હજુ તો હું બ્રશ જ કરતો હતો અને મેં જોયું તો પાછળના બંગલામાં ચહલ પહલ વધી ગઈ, એક ટ્રક આવીને ઉભી રહી, ફટાફટ મજૂરો સામાન પેક કરવા લાગ્યા. મને તે તરફ જોતો જોઈને ઉમા બોલી, ''અમરભાઈની બદલી થઈ ગઈ છે.'' હું તે તરફ તાકી રહ્યો. એક ઓરત દેખાતી હતી, તેણે અંબોડો વાળેલો હતો, મોગરાની વેણી એમાં નાખેલી હતી - તે સહેજ ફરી તો તેનો ચહેરો જોઈ હું ભડકી ગયો - સંધ્યા...?! તેને એક દીકરો ?! તો પછી એઇડસ વાળી વાત ઉપજાવી કાઢેલી-મારા દાદાના કોપમાંથી મને ઉગારવા ?! મારી આંખો છલકાઇ ઉઠી...!