બુકર પારિતોષિક વિજેતા વાર્તા .

- વિન્ડો સીટ - ઉદયન ઠક્કર

થોડા દિવસ પહેલાં ૫૦,૦૦૦ પાઉંડનું આંતરરાષ્ટ્રીય બુકર પારિતોષિક બાનુ મુશ્તાકના (કન્નડમાંથી અંગ્રેજીમાં અનુવાદિત) નવલિકાસંગ્રહ 'હાર્ટ લેમ્પ' (દિલનો દીવો) ને એનાયત થયું. પુસ્તકમાંની- આ જ શીર્ષક ધરાવતી- વાર્તામાંથી પસાર થઈએ.

વાર્તા

મહેરુને ડેલામાં પગ મૂક્યો ન મૂક્યો ત્યાં બેઠકમાં ખાટલે બેઠેલા બાપ અને મોટો ભાઈ વાત કરતા અટકી ગયા. વચલો ભાઈ અમાન દાઢી કરવાનું મૂકીને સાબુવાળા ચહેરે બહાર આવીને તાકી રહ્યો. અમ્મીના તસબી ફેરવતા હાથ થંભી ગયા. જેણે નવ મહિના પેટમાં સાચવી હતી તેવી અમ્મીએ આવકારો ન આપ્યો. બેટીને નાનપણમાં છાતીએ કૂદાકૂદ કરવા દેતા બાપે સ્મિત સુદ્ધાં ન કર્યું. 'લાલપરી' કહીને બોલાવતો તે મોટો ભાઈ અને મહેરુનને કોલેજ મોકલવા માગતો હતો તે અમાન પણ એવી રીતે જોઈ રહ્યા જાણે તે અન્ય ગ્રહ પરથી આવી હો.

'ઇનાયત ક્યાં?' 'શહેરમાં નથી.' 'તો આવી કોની સાથે?' 'એકલી.' 'એકલી?' મહેરુનને લાગ્યું કે અદાલતના પિંજરે ઊભી છે. 'તારે અમને બેઇજ્જત કરવા છે? કોઈને કહ્યા વગર આવી?' 'કોને કહું? અઠવાડિયાથી તે ઘરે આવ્યા નથી. મેં તમને ચિઠ્ઠી લખી, પણ તમારો તો કોઈ જવાબ જ નહિ. તમને પરવા નથી કે હું જીવું કે મરું!' 'તેં લખેલું કે તારો ખાવિંદ કોઈ નર્સ સાથે જતો રહ્યો છે. અમારે માની લેવાનું?' 'તો તપાસ કરીને ખાત્રી કેમ નથી કરતાં? લોકોએ એમને સાથે જોયાં છે.' 'અમે કરીએ શું? મસ્જિદમાં ફરિયાદ કરીએ તો ઇનાયત કહેશે, ભૂલ થઈ ગઈ, નર્સને મુસલમાન બનાવીને શાદી કરી લેશે. તને સૌતન મળશે. અમે ગુસ્સો કરીએ તો તને તલાક આપી દેશે.'

મહેરુને બુરખો ખેસવીને આંખો લૂછી. 'મેં તમારે પગે પડીને કહેલું કે મને કોલેજ પૂરી કરવા દો. તમે બળજબરીએ પરણાવી દીધી. પાંચ બાળકોની મા બની ચૂકી છું. મારો ખાવિંદ હરામના કામ કરે અને તમે ચૂપ રહો? હું એ ઘરે પાછી નહિ જાઉં.' અમન બોલ્યો, 'આપણી વહુવારુ સાંભળશે તો એમના સંસ્કાર બગડશે. આને કશું ખવડાવો. દસ મિનિટ પછી અમે એને ચિકમગલૂર મૂકી આવશું.' 'હું પાછી નહિ જાઉં. ફરજ પાડશો તો જીવતી બળી મરીશ.' મોટા ભાઈએ કહ્યું, 'મરવું હોય તે મરવાની વાતો કરતા ના ફરે. તારે દીકરી છે, બે નાની બહેનો છે. તું પાછી આવે તો એમને પરણશે કોણ?' અને બન્ને ભાઈઓ મહેરુનને ટેક્સીમાં લઈ જઈને સાસરે ધકેલી આવ્યા.

રાતે મહેરુનને ભાન થયું કે તેના દિલનો દીવો હોલવાઈ ગયો છે. તે એકલી હતી, સાવ એકલી. પાંચેય બાળકો સૂતાં હતાં. કેરોસીનનો ડબ્બો લઈને તે આંગણામાં આવી. શરીર પર પ્રવાહી રેડયું. ત્યાં ધાવણું બાળક રડી ઊઠયું. જાગી ગયેલી સોળ વરસની દીકરી સલમા આંગણામાં દોડી આવી. 'અમ્મી, શું કરે છે? અબ્બા ખાતર મરી રહી છે? અમારે ખાતર જીવી ન શકે? અમને અનાથ ન બનાવ, અમ્મી!' સલમાના શબ્દો કરતાં તેનો સ્પર્શ વધુ અસર કરી ગયો. મહેરુને રોતા બાળકને ઊંચકી લીધું અને સલમાને છાતીસરસી ચાંપી. આખરે તેને મૈત્રી સાંપડી ગઈ હતી.

વાર્તા વિશે

અહીં વાર્તાતત્ત્વ ઓછું અને દસ્તાવેજીકરણ વધુ છે. બાનુ મુશ્તાક વકીલ અને કર્મશીલ (એક્ટિવિસ્ટ) પણ છે અને દક્ષિણ ભારતના મુસલમાન સમાજની ખામીઓ તેમણે ચીતરી છે ઃ સ્ત્રીઓને શિક્ષણ ન આપવું, કાચી વયે પરણાવી દેવી, સંતતિનિયમન ન કરાવવું, સ્ત્રીની મરજી-નામરજીને અવગણવી, બેટી ડોલીમાં બેસીને સાસરે જાય પછી ઠાઠડીમાં સૂઈને જ પાછી આવી શકે, બહુપત્નીત્વ, સહેલાઈથી અપાતી તલાક, છૂટાછેડામાં પુરુષનો વાંક હોય તોય સ્ત્રીની જ બેઇજ્જતી. લેખિકાની શૈલીમાં સાહિત્યિક ગુણોની ઓછપ છે ઃ ઉપમા વગેરે અલંકારો જવલ્લે પ્રયોજાયા છે, નથી પ્રતીક, સંકેત કે નથી પરિસરનું વર્ણન. (એક સ્ત્રીની મિત્ર બીજી સ્ત્રી જ બની શકે અને નવી પેઢી કદાચ બદલાવ લાવે એવો વાર્તાનો અંત જોકે આકર્ષક છે.)

સરખામણી કરીએ તો રામ મોરીની વાર્તા 'મહોતું' માં પણ વાર્તાનાયિકા ભાવડી પતિની મારપીટ સહન ન થતાં પિયરે ભાગી આવે છે, અને હૃદયહીન બાપ તેને પાછો ધકેલી મૂકે છે. પરંતુ લેખનશૈલીનો નમૂનો જુઓ ઃ

'આવતા વેંત ભાવડી કોરે ઢગલો થઈને પડી ગયેલી ને છાતી ફાટી જાય એવું રોયેલી... એની ઈ કાળી રાડય તો આજેય કાનમાં ટીબધું પાકેલાં વીંધામાં પરું ભરાયું હોય એમ દુખે છે... ઘરમાં બધી બાયું બાના ખોળામાં માથું મૂકીને પડેલી ભાવડીની હામે છીંડું તોડીને આવેલું કોઈ જનાવર હોય એમ જોસું બેઠેલ્યું.. હવે આનું કરવાનું છે હું? ઈ સુવાલ તો ચા પીવાઈ ગયેલી એંઠી રકેબીની જેમ ઠેબે ચડતો હતો.'

'હાર્ટ લેમ્પ'ની અન્ય વાર્તાઓમાં પણ જાણે દસ્તાવેજીકરણ છે. છ બાળકોની મા શાઇસ્તાના અવસાનનો ચાળીસ દિવસનો શોક પૂરો થતાંવેંત તેનો પતિ અઢાર વરસની કન્યા સાથે શાદી કરી લે અને બાળકોની દેખભાળ ન કરે, ઉસ્માન સાહેબ નામના મુત્તાવલ્લી (વક્ફ મિલ્કતના વ્યવસ્થાપક) પોતાની જ ચાર બહેનોને કુરાને માન્ય કરેલો પૈતૃક સંપત્તિનો હિસ્સો ન આપે. આવા પુસ્તકને ઉચ્ચ સાહિત્યિક પારિતોષિક પ્રાપ્ત થાય ત્યારે પ્રશ્ન ઊઠે કે શું વિદેશીઓને પારકા દેશના પછાતપણાની વાતો ઉજાગર કરવામાં આનંદ મળતો હશે?