મેનેજમેન્ટમાં વેલ્યુ ચેઇનનો વિચાર અગત્યનો બની ગયો છે

મે નેજમેન્ટમાં શરૂઆતના ઘણા વર્ષો સુધી માત્ર ઉત્પાદન પર ધ્યાન આપ્યું. સમગ્ર વિશ્વનું ઉત્પાદન માત્ર જુદા જુદા દેશોની રાષ્ટ્રીય આવકના સરવાળારૂપે જ જોવાતું નથી. વિશ્વના દેશો વચ્ચે વ્યાપાર, મૂડી, ફાયનાન્સ, માહિતી, પ્રવાસીઓ, વસાહતીઓના પ્રવાહો (ફલો) ચાલ્યા જ કરતા હોય છે. તેમાં પણ વિશ્વમાં વ્યાપારી ચીજવસ્તુઓના પ્રવાહોમાં પાટર્સ, સબપાટર્સ, એસેસરીઝ, ઇન્ટરીમીજીએટ ગુડઝ, સબએસેમ્બલીઝ, તદ્દન કાચો માલ વગેરેની આયાત નિકાસ સતત ચાલુ હોય છે. મેનેજમેન્ટની ભાષામાં કહીએ તો વિશ્વ વ્યાપારમાં ગ્લોબલ કોમોડીટી ચેઇન્સનું મહત્વ વધી ગયું છે. દરેક દેશમાં પણ સપ્લાય ચેઇન મેનેજમેન્ટનું મહત્વ વધતુ જાય છે.

મેન્યુફેકચરીંગ કંપનીને કોલસો, લોખંડ, ત્રાંબુ, સીમેન્ટ, યંત્રો, યંત્રોના પાટર્સ એસેસરીઝની જરૂર પડે છે. તેને કયાંથી, કયાં સમયે અને તદ્દન વાજબી ભાવે કયા પ્રકારના વાહન દ્વારા ફેકટરીમાં કયા ઠેકાણે, કયા ગેટ પર મેળવવા અને તદ્દન સારી રીતે 'સ્ટોર' કરવા તે સપ્લાય ચેઇન મેનેજમેન્ટનો ભાગ છે. તેવી જ રીતે તૈયાર પ્રોડકટને બજારમાં કયા માર્ગે, કેટલી ઝડપથી કયા શહેરમાં કયા ડીલર પાસે રવાના કરવા, ડીસ્પ્લે મોડેલ કયાં ગોઠવવા વગેરે મેનેજમેન્ટ કામગીરી પણ સપ્લાય અને ડીસ્ટ્રીબ્યુશન ચેઇન મેનેજમેન્ટનો ભાગ છે.

અત્યાર સુધી મેનેજમેન્ટમાં માત્ર મેન્યુફેકચરીંગ પ્રવૃત્તીને મહત્વ અપાતુ અને મશીનની અને ફેકટરીના લેઆઉટ કે ગોઠવણી, મશીનથી આઉટપુટ, કવોલીટી કંટ્રોલ, પેકેજીંગ વગેરે પર ફેકટરી માલીકો વિશેષ ધ્યાન આપતા હતા. હવે સમગ્ર વિશ્વ મેનેજમેન્ટનું ધ્યાન ચીજવસ્તુઓ અને પાટર્સની ખરીદી પર ગોઠવાયુ છે. જેને ઇનબાઉન્ડ લોજીસ્ટીકસ કહે છે. અહીં લોજીસ્ટીક્સનો અર્થ લોજીકલ થતો નથી પરંતુ લોજીસ્ટીક્સનો અર્થ ચીજવસ્તુઓની હેરફેર અને સ્ટોરેજનું વિજ્ઞાાન થાય છે. તમારા માલના હજારો ગ્રાહકો સેંકડો શહેરોમાં અને હજારો ગામડાઓમાં પ્રસરેલા હોય છે.

તમારા માલને દરેક ગ્રાહકને યોગ્ય સમયે, યોગ્ય ભાવે અને યોગ્ય સ્થિતિમાં (બગડેલો માલ ના ચાલે) કઇ રીતે પહોચાડવો તે વિજ્ઞાાનને આઉટ બાઉન્ડ લોજીસ્ટીક્સ કહે છે. આમ દરેક ઉત્પાદક કંપનીના કાર્યોને ત્રણ મુખ્ય વિભાગમાં વહેચી નાખવામાં આવે છે: (૧) ઇનબાઉન્ડ લોજીસ્ટીક્સ (૨) ઓપરેશન્સ એટલે કે મેન્યુફેકચરીંગ મેનેજમેન્ટ અને (૩) આઉટ બાઉન્ડ લોજીસ્ટીક્સ. આ કામ ધારીએ એટલું સહેલું નથી. અને જગત આખાને પાટર્સ, કાચોમાલ અને એસેસરીઝ પૂરા પાડીને પોતાની 'લોજીસ્ટીક'ની કુશળતા વધારી છે. અમેરિકાની અને જગતની સૌએ મોટી રીટેલ (છૂટક બજારની) કંપની વોલમાર્ટ જગતભરમાંથી લાખો ચીજવસ્તુઓ (હા, લાખો મંગાવે છે) તેના વેરહાઉસમાં તેને સાચવે છે, તેનું વર્ગીકરણ કરે છે તેને પોતાનું લેબલ લગાડે છે વગેરે અને દુનિયાના લગભગ દરેક દેશમાં દેશની જરૂરિયાત મુજબ જળમાર્ગે, રેલ્વે માર્ગે, રસ્તા માર્ગે- કે વીમાન માર્ગે કે અમુક ગરીબ દેશોમાં બળદગાડા માર્ગે પણ રવાના કરે છે. સપ્લાય ચેઇન મેનેજમેન્ટમાં આ કંપની જગતમાં સર્વશ્રેષ્ઠ ગણાય છે.

ભારતમાં હિન્દુસ્તાન યુનિલીવર, બાલાજી, ગોદરેજ, આઇટીસી, કેડીલા હવે પતંજલી પણ અને ગુજરાતમાં વાઘબકરી ચા ડીસ્ટ્રીબ્યુશન લોજીસ્ટીક્સમાં શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તેઓ ભારતના ગામડે ગામડે (કેટલીક વાર ગાડામાં કે હાથ રીક્ષામાં કે ટેમ્પોમાં) પોતાનો માલ કરકસરયુક્ત રીતે પહોંચાડે છે. ભારતના લાખો નાના નાના ગામડાઓમાં ખાસ કરીને ચોમાસામાં નાના નાના જથ્થામાં માલ પહોંચાડવા, બહુ જ કઠિન અને ખર્ચાળ છે તેમ છતાં આ કંપનીઓએ આઉટબાઉન્ડ લોજીસ્ટીક્સમાં માસ્ટરી મેળવી લીધી છે.

આનું એક કારણ હવે દેશમાં અને પરદેશમાં આવેલા હજારો અને લાખો બજારોમાં માલ પહોંચાડવાની ઝડપ, ખર્ચો, વગેરેનું મેથેમેટીકસ મોડેલ અને કોમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામીંગ શક્ય બન્યું છે. લદ્દાખ જેવા દુર્ગમ પ્રદેશોમાં પાર્લેના બિસ્કટીસ કે લીપ્ટન ચા કે કોલગેટ ટુથ પેસ્ટ પહોંચાડવાનું કામ કંપનીઓ સારી રીતે કરી રહી છે. વળી કંપનીઓએ ધ્યાન રાખવાનું છે કે પાર્લેના બીસ્કીટ કે ગોદરેજનું શેમ્પુ કે વાઘબકરી ચા જે ભાવે અમદાવાદમાં મળે તે જ ભાવે તેને લદ્દાખ, આસામ કે આંદામાન નીકોબારમાં વેચવાની છે. લદ્દાખમાં કંપની તેની વધારાની કિંમત વસૂલી ના શકે. વેલ્યુ ચેઇનની આ નવી વિદ્યાશાળાને કારણે ગ્રાહકને પોતાના ખર્ચેલા નાણાંની સરખામણીમાં તેની પૂરતી 'વેલ્યુ' મળે છે કે નહી તેનો ખ્યાલ રાખવામાં આવે છે.

એક જ પ્રકારનો માલ ઉત્પાદન કરતી જુદી જુદી કંપનીઓની વેલ્યુ ચેઇન જુદી જુદી હોઇ શકે છે. દા.ત. કોઇ એક કાર મેન્યુફેકચરીંગ કંપની પોતાના તમામ પાટર્સ બહારથી જ મંગાવીને કારની એસેમ્બલી કરીને વેચે તો કોઇ કંપની પોતાની કારનું બોડી, એન્જીન, સીટસ, દરવાજાના કાચ, કારનો રેડીઓ જાતે જ બનાવે તેવું બની શકે છે. વળી આ બંને કંપનીઓની વેલ્યુ ચેઇન જુદી જુદી ગણાય. કંપનીના હોલસેલર્સ (જથ્થાબંધ વેપારીઓ) અને રીટેલર્સ (છૂટક વેપારીઓ) તથા રીજીઓનલ ડીલર્સ પણ કંપનીની સપ્લાય ચેઇનના લગભગ ભાગ ગણાય.

બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓ અને આઉટ સોર્સીંગ - અમેરિકાની સૌથી મોટી કાર મેન્યુફેકચરીંગ કંપની જનરલ મોટર્સની કોમોડીટી ચેઇનમાં વીસ હજાર જેટલા સપ્લાયર્સનો સમાવેશ થાય છે. જેમાં મોટાભાગના પાટર્સ સપ્લાયર્સ છે. અમેરિકાની બોઇંગ કંપની તેના એક તૃતીયાંશ પાટર્સ બહારથી મંગાવે છે.

નાઇકે અને એપલ જેવી કંપનીઓ તો પોતાની પ્રોડક્ટસનો મોટેભાગે એશિયન દેશોમાં જ બનાવડાવે છે. અંગ્રેજીમાં આ પ્રવૃતીને 'ઓફશોરીંગ ઓફ પ્રોડકશન' કહે છે. પશ્ચિમ જગતની બહુ રાષ્ટ્રીય કંપનીઓની 'ઓફ શોરીંગ ઓફ પ્રોડકશન'માં માસ્ટરી છે. તેમને એશિયાના દેશોમાં પોતાની પ્રોડક્ટસનું ઉત્પાદન કરવાનું 

અતિશય સસ્તુ પડે છે. પશ્ચિમ જગતે (અમેરિકા સહિત) પોતાનું ઘણું મેન્યુફેકચરીંગ એશિયાને (અને ખાસ કરીને ચીનને) સોંપી દીધું હોવાથી હવે પશ્ચિમ જગતના દેશો એશીયાને ફરીયાદ કરે છે કે અમારા દેશામાં તમારા કારણે ડી ઇન્ડ સ્ટ્રીયલાઇઝેશન (બીન ઔદ્યોગીકરણ) થઈ રહ્યું છે. એશીયાના દેશો જવાબ આપે છે કે અમારા દેશમાં તમને પુષ્કળ સસ્તી મજૂરી મળે છે તેને કારણે તમે અમારે ત્યાં માલ બનાવડાવો છો. કયા અમારી યુનિટ લેબર કોસ્ટ અને કયા તમારી યુનિટ લેબર કોસ્ટ ? સરખામણી જ કરવા જેવી નથી. તમે તમારી મૂડીને અમારા દેશમાં લાવીને ઉત્પાદન કરો છો.

તમારી મૂડી મોબાઇલ છે પરંતુ અમે મોબાઇલ નથી કે તમારા દેશમાં પ્રવેશી શકીએ. તમે અમને તમારા દેશમાં દાખલ થવા દેતા નથી પરંતુ તમારી મૂડી અમારે ત્યાં આવી પુષ્કળ નફો કરે છે. આવી અસંગતતા ક્યા સુધી અમારે ચલાવવી ? શોષણનો આ નવો પ્રકાર તમે ચાલુ કર્યો છે જેમાં અમારે ત્યાં ઉત્પાદન ઉભુ કરીને તદ્દન ગીચ વિસ્તારની ફેકટરીઝમાં અમે કામ કરીએ છીએ, અમારા દેશો લેબરના કે પર્યાવરણને લગતા કોઇ કાયદા પાળતા નથી તેથી તમે ખુશ થાઓ છો.

તમે માલ અમારી ફેકટરીઝમાં કોન્ટ્રાકટ પદ્ધતિથી બનાવડાવો છો અને અમારી ફેકટરીઝ વાતાવરણનું ભયાનક પ્રદૂષણ કરે છે તેની કિંમત તમારે નહીં પણ અમારે ચૂકવવી પડે છે. તમે તો અમારો માલ ખરીદીને ચલતી પકડો છો. તમારૂ કોન્ટ્રાકટ મેન્યુફેકચરીંગ અમે ખૂબ ખરાબ વાતાવરણમાં અને ગીચ વિસ્તારોમાં કરીએ છીએ અને ફેકટરીમાં ગમખ્વાર અકસ્માત થાય તો તમે કોઇ જવાબદારી લેતા નથી. બાંગ્લાદેશમાં આવો ગમખ્વાર બનાવ બન્યો હતો તેનું તમામ નુકશાન અમારે ભોગવવું પડયું હતું કારણ કે તમે અમારી પાસે કોન્ટ્રાકટ મેન્યુફેકચરીંગ કરાવડાવ્યુ હતું. તમારી તેમાં કોઇ જવાબદારી નહીં.

મેનેજમેન્ટના ઉપયોગી ટેકનીક

એક ટેકનીક તરીકે સપ્લાય ચેઇન મેનેજમેન્ટ જગતના તમામ ધંધાઓને ઉપયોગી છે. ભારતમાં તેની સખત જરૂર છે પરંતુ ગ્લોબલ સપ્લાય મેનેજમેન્ટના નવા નામે પશ્ચિમ જગતના આ નવા ઇમ્પીરીયાલીઝમ સામે આપણે ચેતવું પડશે.