શિયાળામાં સૌથી વધારે ચક્રવાત ભારતમાં ત્રાટકે છે

- ગ્લોબલ વોર્મિંગને પગલે બંગાળની ખાડી વધુ ગરમ થતાં ચક્રવાતોની ઉત્પત્તિમાં જોખમી વધારો થયો છે

- સામાન્ય રીતે ચક્રવાતના સર્જન માટે દરિયાની સપાટીનું તાપમાન 26 ડિગ્રી કે તેનાથી વધારે હોવું જરૂરી છે. ગરમ પાણીથી હવા ઉપર જાય છે અને ધીમે ધીમે લો પ્રેશર સિસ્ટમ બનવા લાગે છે. આ સિસ્ટમ સક્રિય થઈને ચક્રવાત સ્વરૂપે ત્રાટકે છે : બંગાળની ખાડીમાં છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં 13 મોટા વાવાઝોડાનું સર્જન થયું છે જેણે ભારત અને બાંગ્લાદેશ ઉપર કેર વર્તાવ્યો હોય. દુનિયામાં જે સમુદ્રોમાં સૌથી વધારે વાવાઝોડા અને ચક્રવાતનું સર્જન થતું હોય છે તેમાં બંગાળની ખાડી ટોચના વિસ્તારોમાં સ્થાન ધરાવે છે : વાતાવરણમાં ગ્રીન હાઉસ ગેસનું જે પ્રમાણ વધ્યું છે તેણે સમગ્ર વાયુતંત્ર ખોરવી કાઢયું છે. એક તરફ ગરમી વધી રહી છે તો ક્યારેક અસહ્ય ઠંડી પડી રહી છે. સમગ્ર ઋતુઓનું ચક્ર ફેરવાઈ રહ્યું છે. સમુદ્રોની સપાટી પહેલાના દાયકાઓની સરખામણીએ ખૂબ જ વધારે ગરમ થઈ ગઈ છે જે વિનાશ નોંતરે છે

ભારતના દક્ષિણ કિનારે ફરી એક વખત ભયાનક ચક્રવાત ત્રાટકવાનો ભય ઊભો થયેલો છે. કેરળ અને તમિલનાડુ ખાતે મુશળધાર વરસાદ શરૂ થઈ ગયો છે. શ્રીલંકામાં કેર વર્તાવીને ચક્રવાત દિતવાહ હવે ભારતને ઘમરોળવા આગળ વધી રહ્યું છે. શ્રીલંકામાં તબાહી મચાવ્યા બાદ આ ચક્રવાતે દિશા બદલી છે અને ભારત તરફ આગળ વધી રહ્યું છે. તેના પગલે તમિલનાડુ, પુડ્ડુચેરી, દક્ષિણ આંધ્ર પ્રદેશ, લક્ષદ્વિપ, કેરળ, અને કર્ણાટક જેવા રાજ્યોમાં ભારે વરસાદની અને તોફાની પવનની ચેતવણી આપવામાં આવી છે. આ ચક્રવાતનું એક તરફ શ્રીલંકામાં અને બીજી તરફ ભારતના તમિલનાડુમાં લેન્ડફોલ થાય તેવી ચેતવણી ઉચ્ચારવામાં આવી છે. 

ચક્રવાત દિતવાહે શ્રીલંકામાં કેર વર્તાવ્યો હતો. તેમાં ૯૦ લોકોનાં મોત થયા હતા અને ૧૨૦થી વધુ લોકો લાપતા થયા હતા. આ ઉપરાંત ૬૦ હજારથી વધારે લોકોને શેલ્ટર હોમમાં ખસેડવાની ફરજ પડી હતી. કિનારાના વિસ્તારોમાં તો વરસાદ અને લેન્ડસ્લાઈડના કારણે ભારે તારાજી સર્જાઈ હતી. હવે આવી તારાજી ભારતના દક્ષિણ કિનારાના રાજ્યોમાં સર્જાય તેવી ભીતી સેવાઈ રહી છે. 

મૂળ વાત એવી છે કે, દર વખતે બંગાળની ખાડીમાંથી જ શા માટે ભીષણ વાવાઝોડા સર્જાય છે. બીજી વાત એવી પણ છે કે, મોટાભાગે ઠંડીના સમયમાં એટલે કે શિયાળાના મહિનાઓમાં શા માટે વધારે ચક્રવાત આવતા હોય છે. વાત એવી છે કે, વાતાવરણ ઠંડુ થઈ જાય છે પણ દરિયા, મહાસાગરોનું પાણી ગરમ હોય છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગને પગલે સમુદ્રની સપાટી વધારે ગરમ થવા લાગી છે. સામાન્ય રીતે ચક્રવાતના સર્જન માટે દરિયાની સપાટીનું તાપમાન ૨૬ ડિગ્રી કે તેનાથી વધારે હોવું જરૂરી છે. ગરમ પાણીથી હવા ઉપર જાય છે અને ધીમે ધીમે લો પ્રેશર સિસ્ટમ બનવા લાગે છે. આ લો પ્રેશર સિસ્ટમ તોફાની પવન અને ભેજ સાથે ગોળગોળ ફરે છે અને વિશાળકાળ ચક્રવાતનું સર્જન થતું હોય છે.

ભારતમાં સામાન્ય રીતે ઓક્ટોબરથી ડિસેમ્બરની સિઝનને પોસ્ટ મોનસૂન સિઝન કહેવામાં આવે છે. આ દરમિયાન હવાની દિશા અને દબાણમાં મોટો ફેરફાર આવે છે. તેના કારણે બંગાળની ખાડી અને અરબ સાગર જેવા વિસ્તારોમાં ચક્રવાત બનવાની શક્યતાઓ વધી જાય છે. શિયાળાની શરૂઆતના આ ગાળામાં સમુદ્રનું પાણી થોડું વધારે ગરમ રહે છે અને તેથી વારંવાર લો પ્રેશર સિસ્ટમ સર્જાતી હોય છે. આમ જોઈએ તો ઠંડીને અને ચક્રવાતને સીધો સંબંધ કોઈ નથી. તેમ છતાં સમુદ્રની સપાટીની ગરમી અને તેના ઉપર સર્જાતી ગરમ હવા તથા બીજી તરફથી આવતી ઠંડી હવાનું પ્રેશર એક એવા ચક્રવાતનું સર્જન કરે છે જે કેર વર્તાવી દે છે. ભારતમાં ડિસેમ્બર શરૂ થયા બાદ સમુદ્રની સપાટી ધીમે ધીમે ઠંડી થવા લાગે છે અને ચક્રવાતનું સર્જન થવાની અને વાવાઝોડા આવવાની શક્યતાઓ નહીવત થતી જાય છે. દર વર્ષે કુદરતની આ જ સાઈકલ ચાલે છે અને ભારત તથા તેની સાથે દરિયાઈ સરહદે જોડાયેલા દેશોમાં પણ બંગાળની ખાડીમાં સર્જાતા વાવાઝોડા મોતનું તાંડવ કરી જાય છે. 

બંગાળની ખાડીમાં છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં ૧૩ મોટા વાવાઝોડાનું સર્જન થયું છે જેણે ભારત અને બાંગ્લાદેશ ઉપર કેર વર્તાવ્યો હોય. દુનિયામાં જે સમુદ્રોમાં સૌથી વધારે વાવાઝોડા અને ચક્રવાતનું સર્જન થતું હોય છે તેમાં બંગાળની ખાડી ટોચના દરિયામાં સ્થાન ધરાવે છે. નવાઈની વાત એ છે કે, દુનિયાના કોઈને કોઈ ખુણે દર ત્રણ દિવસે એક વાવાઝોડનું સર્જન થતું જ હોય છે. દુનિયામાં દર વર્ષે ૧૦૦થી વધારે વાવાઝોડા સર્જાતા હોય છે. બંગાળની ખાડીની વાત કરીએ તો તેની સ્થિતિ જ કંઈક અલગ છે.

જાણકારોના મતે ભારતમાં વાવાઝોડાની અસરની વાત કરીએ તો અહીંયા આવતા અને ટકરાતા પાંચ વાવાઝોડામાંથી સરેરાશ ચાર વાવાઝોડા તો પૂર્વી કિનારે ટકરાતા હોય છે. ભારતીય હવામાન વિભાગના જણાવ્યા પ્રમાણે દક્ષિણ-પૂર્વ બંગાળની ખાડી અને અંદામાન સાગરથી સર્જાતા વાવાઝોડા ઉપરાંત ઉત્તર-પશ્ચિમી પેસિફિક મહાસાગરથી નિકળતા વાવાઝોડા પણ દક્ષિણ ચીન સાગર થઈને બંગાળની ખાડી સુધી પહોંચી જતા હોય છે. બીજી તરફ એવું માનવામાં આવે છે કે, અરબ સાગરમાં વાવાઝોડાનું સર્જન થતું હોય છે તે સરેરાશ સામાન્ય અસર કરનારા વાવાઝોડા હોય છે. અરબ સાગરમાં પણ વાવાઝોડાનું સર્જન થતું હોય છે પણ મોટાભાગે આ વાવાઝોડા ભારતના પશ્ચિમી કિનારા ઉપર ટકરાવાના સ્થાને ઉત્તર-પશ્ચિમ દિશા તરફ આગળ વધી જાય છે. બીજી તરફ બંગાળની ખાડી અને પૂર્વી કિનારા ઉપર સર્જાતા વાવાઝોડા વધારે વિકરાળ હોય છે. જો હવાની ઝડપ ૧૧૯ તી ૨૨૧ કિ.મી. પ્રતિ કલાક હોય તો તે વાવાઝોડાને ભયાનક અને વિકરાળ માનવામાં આવે છે. બાકીના વાવાઝોડા સામાન્ય ગણાય છે.

ઉલ્લેખનીય છે કે, બંગાળની ખાડી ઉત્તરપૂર્વી હિંદ મહાસાગરના ૨૧,૭૩,૦૦૦ વર્ગ કિલોમીટરમાં ફેલાયેલી છે. તેની સરહદો પશ્ચિમમાં શ્રીલંકા અને ભારત, ઉત્તરમાં બાંગ્લાદેશ અને પૂર્વમાં મ્યાંમાર તથા ઉત્તરી મલય દ્વિપ સુધી ફેલાયેલી છે. અહીંયા ચક્રવાતનું સૌથી વધારે સર્જન થતું હોય છે. ચક્રવાત ખૂબ જ મોટી પ્રાકૃતિક ઊર્જાની ઘટના છે જેના ઉપર માનવીય નિયંત્રણ લાવવું ખૂબ જ મુશ્કેલ અને લગભગ અશક્ય ગણાય છે. વૈજ્ઞાાનિકો જણાવે છે કે, ચક્રવાતની ઊર્જા એટલી વિશાળ હોય છે કે, માનવ નિર્મિત સાધનોથી તેને બનતા પહેલાં રોકી શકાય તેમ જ નથી. ચક્રવાતને માણસો નષ્ટ કરી શકે તેમ નથી.

ઉલ્લેખનીય છે કે, જાણકારો ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને ક્લાઈમેટ ચેન્જને જ આ માટે સૌથી મોટું પરિબળ માને છે. તેઓ જણાવે છે કે, સમગ્ર દુનિયામાં પ્રદુષણનું પ્રમાણ ભયાનક સ્તરે વધ્યું છે. તે ઉપરાંત વાતાવરણમાં ગ્રીન હાઉસ ગેસનું જે પ્રમાણ વધ્યું છે તેણે સમગ્ર વાયુતંત્ર ખોરવી કાઢયું છે. એક તરફ ગરમી વધી રહી છે તો ક્યારેક અસહ્ય ઠંડી પડી રહી છે. સમગ્ર ઋતુઓનું ચક્ર ફેરવાઈ રહ્યું છે. ક્યારેક શિયાળો લાંબો ચાલે છે તો ક્યારેક ચોમાસું લંબાય છે અથવા તો અટકી જાય છે અને ફરીથી થોડા સમય પછી ચાલુ થાય છે. આવી બદલાતી પેટર્ન વાતાવરણને વધારે નુકસાન કરે છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગની આ અસરો સમુદ્ર ઉપર પણ સૌથી વધારે જોવા મળી રહી છે. સમુદ્રોની સપાટી પહેલાના દાયકાઓની સરખામણીએ ખૂબ જ વધારે ગરમ થઈ ગઈ છે. સંશોધકો માને છે કે, છેલ્લાં ત્રણ દાયકામાં સમુદ્રની સપાટીમાં ખૂબ જ મોટો ફેરફાર આવ્યો છે. તેની સપાટી વધારે ગરમ રહેવા લાગી છે. આ ઉપરાંત ભારત જેવા દેશની આસપાસ તો સ્થિતિ જ એવી સર્જાય છે કે ગમે ત્યારે ચક્રવાત અને વાવાઝોડા આવી શકે છે. ભારતનો કુલ કિનારો ૭૫૦૦ કિમી કરતા વધારે છે. તેની આસપાસ અરબ સાગર અને બંગાળની ખાડી આવેલા છે. છેલ્લાં બે દાયકામાં આ બંને સાગરોના પાણીની સપાટી સરેરાશ વધારે જ ગરમ થઈ ગઈ છે. તેમાંય બંગાળની ખાડીમાં તેની અસર વધારે જોવા મળી હતી. તેના કારણે જ અહીંયા વાવાઝોડા આવવાનું પ્રમાણ વધી ગયું છે. 

જાણકારો કહે છે કે, મોટાભાગના દેશોમાં કિનારાના રાજ્યો, શહેરો કે ગામડાઓમાં વિકાસની આંધળી દોટ મુકાઈ છે. ઠેરઠેર મકાનો, બજારો, ઉદ્યોગો અને કંઈક નવા નવા પ્રોજેક્ટની સ્થાપના થઈ છે. તેના કારણે સતત પ્રદુષણ વધી રહ્યું છે. બીજી તરફ ચોમાસામાં જે પાણી આવે છે તે દરિયામાં જઈ શકતું નથી. તેના કારણે પૂરની સ્થિતિ સર્જાય છે. આ ઉપરાંત આ જગ્યાઓનું ગંદુ પાણી દરિયાને પણ પ્રદુષિત કરી રહ્યું છે. તે ઉપરાંત મેનગ્રોવ્સ કે જે દરિયાના સૌથી મોટા રક્ષક હતા તેમનું અવિચારી રીતે નિકંદન કાઢી નાખવામાં આવ્યું છે. તેના પગલે દરિયા વધારે તોફાની બન્યા છે અને શહેરોમાં ઘુસી રહ્યા છે. સતત થઈ રહેલી કુદરતી સંપદાઓની અવહેલનાના કારણે કુદરતી આપત્તીઓમાં વધારો થઈ રહ્યો છે.

બંગાળની ખાડીમાં દર વર્ષે સરેરાશ બેથી ત્રણ ચક્રવાત ત્રાટકે જ છે

એક અહેવાલ પ્રમાણે બંગાળની ખાડીનો આકાર અર્ધ બંધિયાર જગ્યા જેવો છે. તે પૂર્વ, પશ્ચિમ અને ઉત્તરમાં જમીનથી ઘેરાયેલી છે અને તેનો દક્ષિણનો ભાગ ખુલ્લો છે. તેના કારણે અહીંયા જે પ્રેશર સિસ્ટમ એક્ટિવેટ થાય છે તેને એક જ જગ્યાએ રહેવામાં વધારે સરળતા મળે છે અને તેનું જોર પણ વધી જાય છે. ક્લાઈમેટ ચેન્જના પગલે ખાડીનું પાણી વધારે ગરમ છે તેથી તે ચક્રવાતોને વધારે જોર પૂરું પાડે છે. આ વિસ્તાર એવો છે કે જ્યાં ઋતુઓ બદલાવાની અસર પણ સૌથી વધારે થતી હોય છે. આંદામાન અને નિકોબાર ખાતે પણ સર્જાતા વાવાઝોડા અને ચક્રવાતો મોટાભાગે બંગાળની ખાડીમાંથી સીધા જ ભારતના અન્ય કિનારાના રાજ્ય ઉપર ત્રાટકી જાય છે. બંગાળની ખાડીમાં ૧૮૯૧થી ૨૦૧૯ સુધીમાં ૫૨૨ વાવાઝોડાનો જન્મ થયો છે. અહીંયા દર વર્ષે સરેરાશ બે થી ત્રણ વાવાઝોડા સર્જાય છે. આ વર્ષ અપવાદ રહ્યું છે અને આ પહેલું વાવાઝોડું સર્જાયું છે. દુનિયામાં જેટલા વાવાઝોડા સર્જાય છે તેમાંથી ૭ ટકા વાવાઝોડા બંગાળની ખાડી અને અરબ સાગર ઉપર સર્જાય છે. જાણકારોના મતે છેલ્લાં ૧૨૯ વર્ષોમાં બંગાળની ખાડીમાં ૨૩૪ ઘાતક વાવાઝોડાનું સર્જન થયેલું છે. દરેક દાયકામાં બંગાળની ખાડીમાંથી એક ભયંકર અને વિકરાળ વાવાઝોડું સર્જાય છે જે ભારત અને બાંગ્લાદેશમાં મોટો કેર વર્તાવે છે. સૌથી ગંભીર બાબત એ છે કે, છેલ્લાં ૧૨૦ વર્ષમાં ૧૪ ટકા ચક્રવાત અને ૨૩ ભયંકર વાવાઝોડા અરબ સાગરમાં સર્જાયા છે. બીજાના ૮૬ ટકા ચક્રવાત અને ૭૭ ટકા વાવાઝોડા બંગાળની ખાડીમાં જ સર્જાયા છે. જાણકારોના મતે ઈતિહાસમાં અત્યાર સુધી સૌથી ભીષણ અને ભયાનક ૩૬ જેટલા ઉષ્ણ કટિબંધિય વાવાઝોડા દુનિયામાં ત્રાટક્યા છે અને તેમાંથી ૨૬ વાવાઝોડાનું સર્જન બંગાળની ખાડીમાં જ થયું છે. બંગાળની ખાડીમાં આવતા આ વાવાઝોડા અને ચક્રવાતો સૌથી વધારે ભારતને અસર કરે છે.