આઈએસએસ : પૃથ્વી માટે અને પૃથ્વી થકી ચાલતું નાનકડું અવકાશી શહેર !

- પૃથ્વીથી 400 કિ.મી ઉપર આવેલું આઈએસએસ માત્ર સૌર ઊર્જાથી સામાન્ય કામ કરી શકે છે, તેના ઈંધણ માટે અને વીજળી માટે પૃથ્વી ઉપરથી સપ્લાય જાય છે 

- 27,600 કલાક પ્રતિ કિ.મી.ની ઝડપે આઈએસએસ પૃથ્વીની આસપાસ ફરે છે જેથી 90 મિનિટમાં એક ચક્કર લગાવી દે છે, તેને માટે જે ઈંધણ જોઈએ તો સૌર ઊર્જા આપી શકે તેમ નથી : એક વિશાળ ફૂટબોલ સ્ટેડિયમ જેટલા આઈએસએસમાં ૬થી વધારે અંતરિક્ષયાત્રીઓ રહી શકે તેવી સ્થિતિ નથી, 10નો સમાવેશ કરી શકાય પણ તેમાં બધું કન્જસ્ટેડ થઈ જાય છે : હવા, પાણી, ખોરાક બધું જ પ્રોસેસ કરીને લેવું પડે છે, અવકાશયાત્રીઓને પોતના મૂત્ર અને પરસેવાને પણ રિસાઈકલ કરીને પીવાનું પાણી બનાવીને પીવું પડે છે : ખાવા-પીવાની વિષમતાઓ છે ત્યાં શુભ્રાંશુ શુક્લા ત્યાં કેરીનો રસ, ગાજરનો તથા મગનીદાળનો હલવો સાથે લઈ ગયો છે 

ભારતીય અવકાશયાત્રી શુભાંશુ શુક્લા સહિત કુલ ચાર અવકાશયાત્રીઓ ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન ઉપર પહોંચી ગયા છે. ૨૫ જૂને શરૂ કરેલી સફર આખરે પૂરી થઈ અને ચારેય અવકાશયાત્રીઓ આઈએસએસ પહોંચી ગયા. એક્સિયમ-૪ મિશન હેઠળ આ ચારેય અવકાશયાત્રીઓ આગામી ૧૪ દિવસ સુધી આઈસએએસમાં રહેશે. તેઓ અહીંયા રોકાઈને માનવ ઉત્ક્રાંતિ અને વિકાસ માટેના વિવિધ પ્રયોગો હાથ ધરશે. આ બધા વચ્ચે જાણવા જેવું એ છે કે, આ ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન છે શું. આ સ્પેસ સ્ટેશન કેટલું મોટું છે, તે કેવી રીતે ચાલે છે, તેમાં કેટલા લોકો રહી શકે છે, તેઓ શું ખાય-પીવે છે, તેમને આરામ કરવાની વ્યવસ્થા કેવી છે.

ઉલ્લેખનીય છે કે, ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન કાયમ લોકો માટે એક આકર્ષણનું કેન્દ્ર રહ્યું છે. ત્યાં રહેતા લોકોનું જીવન, ત્યાંની કામગીરી, ત્યાં થતા પ્રયોગો, ત્યાં આવવા અને જવાની પ્રક્રિયા વગેરે ખૂબ જ આકર્ષણ જન્માવે છે. તેમાંય ખાનગી સ્પેસ કંપનીઓ દ્વારા અવકાશી પ્રવાસ શરૂ કરાયા પછી લોકોમાં અવકાશનું આકર્ષણ અધધ વધવા લાગ્યું છે. તેમાંય ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશનની વાત આવે એટલે લોકો તેના વિશે અઢળક ચર્ચા કરે છે અને માહિતી મેળવવા ઉત્સુક હોય છે. 

પૃથ્વીથી દૂર નાનકડું શહેર જે પૃથ્વી માટે પ્રયોગો કરે છે અને જેનું સંચાલન પૃથ્વી ઉપરથી થાય છે અને સંચાલન માટેની વ્યવસ્થા પણ પૃથ્વી ઉપરથી જ થાય છે. આઈએસએસ એક એવું શહેર છે જે અવકાશમાં રહીને પૃથ્વી માટે વિકાસ અને વિસ્તારની કામગીરી કરે છે. છેલ્લાં ૧૪ વર્ષથી અહીંયા સતત અવકાશયાત્રીઓ આવે છે, જાય છે અને પ્રયોગો કરતા રહે છે.

ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન એક વિશાળ પ્રયોગશાળા છે જે પૃથ્વીની નીચલી કક્ષામાં છે અને પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કર્યા કરે છે. ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન અવકાશમાં માણસો દ્વારા બનાવવામાં આવેલું સૌથી મોટું માળખું છે.

 ઘણા દેશોના સંયુક્ત સાહસ અને પ્રયાસ દ્વારા તેનું નિર્માણ થયું છે. તેના કારણે તેને અવકાશી નગર પણ કહેવાય છે. આઈએસએસ બનાવવાની શરૂઆત ૧૯૯૮માં કરવામાં આવી હતી. ૨૦૧૧ સુધીમાં તેને સંપૂર્ણ રીતે તૈયાર કરી દેવાયું હતું. તે પૃથ્વીથી દૂર ૪૦૦ કિ.મીની ઉંચાઈએ છે. તે ૨૭,૬૦૦ કિ.મી. પ્રતિ કલાકની ઝડપી પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરે છે. તેના કારણે તે દર ૯૦ મિનિટમાં પૃથ્વીનું એક ચક્કર લગાવી શકે છે. અવકાશી નગરની વાત કરીએ તો આમ તો તે બહુ મોટું નથી પણ છતાંય પૃથ્વી દૂર માનવ સભ્યતા માટે એક મોટું કેન્દ્ર છે. આઈએસએસ આકારમાં ફૂટબોલના એક મેદાન જેટલું વિશાળ છે. તેની લંબાઈ ૭૩ મીટર(૨૩૯ ફૂટ) છે. તેની પહોળાઈ ૧૦૯ મીટર (૩૫૬ ફૂટ) અને તેની ઉંચાઈ ૨૦ મીટર એટલે અંદાજે ૪ માળના મકાન જેટલી છે. તેનું વજન ૪૨૦ ટન જેટલું છે. તેના ૯૩૨ ઘન મીટરમાં લોકો રહી શકે છે. તે એક મોટા મકાન જેવું છે. 

આઈએસએસમાં સમજવા જેવી વાત એ છે કે, આ આઈએસએસને ચલાવવા માટે વિવિધ પ્રકારના ઈંધણની જરૂર પડે છે. તેમાં સૌર ઊર્જા મહત્ત્વની છે. આઈએસએસ સૌર પેનલ દ્વારા વીજળી મેળવે છે. તેના ઉપર આઠ વિશાળ સૌર પેનલો લગાવેલા છે. જે સૌર ઊર્જાને વીજળીમાં પરિવર્તિત કરે છે. આ પેનલો અંદાજે ૨૫૦૦ વર્ગ મીટરમાં ફેલાયેલા છે. તેના દ્વારા ૮૪ થી ૧૨૦ કિલોવોટ વીજળી ઉત્પન્ન થાય છે. અહીંયા ઓક્સિજન, પાણી, તાપમાન નિયંત્રણ માટે પણ વિવિધ સિસ્ટમ લગાવવામાં આવેલી છે. પાણીને ઈલેક્ટ્રોલિસિસથી તોડીને ઓક્સિજન બનાવવામાં આવે છે.

અહીંયા પીવાના પાણીની પણ મોટી સમસ્યા છે. અહીંયા પાણી પીવા માટે રિસાઈકલિંગ પ્રોસેસ અપનાવાય છે. 

અહીંયા પરસેવા અને માનવ મૂત્રને રિસાઈકલ કરવામાં આવે છે તથા આસપાસના ભેજને શોષીને શુદ્ધ કરીને પાણીમાં બદલવામાં આવે છે. અંતરિક્ષયાત્રીઓએ તેમના જ પરસેવા અને મૂત્રને રિસાઈકલ કરીને પાણીની જેમ પીવા પડે છે. તેવી જ રીતે અહીંયા વિશેષ ફિલ્ટર હોય છે જેમાં હવામાંથી કાર્બન ડાયોક્સાઈડ દૂર કરવામાં આવે છે. 

આઈએસએસના સંચાલનની વાત આવે તો તે પણ અનોખું છે. આઈએસએસને પૃથ્વી સાથે કનેક્ટ કરવા માટે અને જોડેલું રાખવા માટે ઉપગ્રહો અને ગ્રાઉન્ડ સ્ટેશનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. નાસા દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલો ટ્રેકિંગ એન્ડ ડેટા રિલે સેટેલાઈટ સિસ્ટમ દ્વારા આઈએસએસનું સંચાલન થાય છે. તે ઉપરાંત આઈએસએસમાં ગુરુત્વાકર્ષણ હોતું નથી તેના કારણે તેમાં રહેલી તમામ વસ્તુઓ પણ હવામાં તરતી રહે છે. અહીંયા માઈક્રોગ્રેવિટીનું વાતાવરણ હોય છે જેનો ઉપયોગ સંશોધકો દ્વારા વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો કરવા માટે કરવામાં આવે છે.

આ તમામ કામગીરી કરવા માટે ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશનને ઊર્જા અને બળ ક્યાંથી મળે છે તે સૌથી મોટો સવાલ છે. આઈએસએસને પૃથ્વીથી અંતર જાળવીને ટકી રહેવા માટે તથા સતત પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરતા રહેવા માટે મુખ્ય બે એન્જિન સિસ્ટમ ઉપર કામ કરવું પડે છે. તેની રચના પણ તેવી રીતે જ કરવામાં આવી છે. તેમાં એક પ્રોપલ્શન સિસ્ટમ છે જે ઉંચાઈ જાળવવા અને મેન્યુવરિંગ માટે કામ કરે છે. 

આ કામ રોકેટ એન્જિન દ્વારા થાય છે. રશિયન સેગમેન્ટ હાઈપરગોલિક ઈંધણનો ઉપયોગ તેના માટે કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે તે નાઈટ્રોજન ટેટ્રોક્સાઈડ હોય છે. આ રસાયણ જાતે જ બળે છે. રશિયન પ્રોગ્રેસ કાર્ગો શિપ અને જ્વેઝ્દા મોડયૂલના એન્જિન આ જ ઈંધણનો ઉપયોગ કરે છે. બીજી તરફ અમેરિકી ઈન્ટરનેશનલ સેગમેન્ટ ઈલેક્ટ્રિક પ્રોપલ્શન એટલે કે આયન થ્રસ્ટર્સનો ઉપયોગ પણ કરવામાં આવે છે. તે ઈંધણ તરીકે જેનોન ગેસનો ઉપયોગ કરે છે. આયન થ્રસ્ટર્સ વીજળીથી જેનોન ગેસને આયનિત કરે છે જેનાથી થ્રસ્ટ ઉત્પન્ન થાય છે. આ સિસ્ટમ ઓછા ઈંધણમાં લાંબા સમય સુધી કામ કરે છે પણ તેનું થ્રસ્ટ ઓછું હોય છે.  

આ એક એવી સિસ્ટમ છે જેમાં ઈંધણ મોટાભાગે બહારથી જ લાવવામાં આવે છે. હાલમાં ત્યાં ઈંધણ બનાવવાની કે બીજી કોઈ પદ્ધતિની વ્યવસ્થા નથી. રશિયાનું પ્રોગ્રેસ કાર્ગો શિપ અને નોર્થ્રોપ ગ્રીમ્મનનું સાઈગ્નસ શિપ ેંઘસ્લ્લ અને શ૨ર્ં૪ ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન સુધી પહોંચાડે છે. આગામી સમયમાં મીથેન આધારિત એન્જિનનો પણ કદાચ ઉપયોગ કરવામાં આવી શકે છે. હાઈડ્રોડન અને ઓક્સિજન પ્રોપલ્શન પણ એક વિકલ્પ છે. 

આઈએએસની રચનાની વાત કરીએ તો તેને અલગ અલગ દેશ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું છે. અમેરિકા, રશિયા, જાપાન, કેનેડા અને યુરોપના કેટલાક દેશો સહિત કુલ ૧૬ દેશો દ્વારા તેનું સર્જન કરવામાં આવ્યું છે. તેમનું મુખ્ય જે મોડયુલ છે તેમાં અમેરિકી પ્રયોગશાળા ડેસ્ટિની, જાપાની પ્રયોગશાળા કિબો, યૂરોપિય લેબ કોલંબસ અને રશિયન મોડયુલ જ્વેઝ્દા, પોયસ્ક છે. અવકાશયાત્રીઓ અહીંયા જ કામ કરે છે. આઈએસએસમાં આ ઉપરાંત છ ક્યુબિકલ્સ છે જે ઉંઘવા માટે કામમાં આવે છે. આ ઉપરાંત બે બાથરૂમ અને એક જિમ્નેશિયમ છે. અહીંયા સુવા માટે નાના કેબન છે જેમાં સ્લીપિંગ બેગ લગાવેલા હોય છે. સ્પેસમાં ગુરુત્વાકર્ષણ હોતું નથી તેથી અંતરિક્ષયાત્રીઓ દીવાલો સાથે જોડેલી સ્લીપિંગ બેગમાં આમ કરે છે જેથી તેઓ આમતેમ હવામાં ફંગોળાય નહીં.

શુભાંશુ અહીંયા ગાજરનો, મગની દાળનો હલવો અને કેરીનો રસ ખાશે 

અહીંયા અવકાશયાત્રીઓ માટે ભોજન પણ ડબ્બાબંધ, સુકું અને ફ્રીઝ ડ્રાઈડ હોય છે. તેઓ તેને ગરમ કરીને ખાઈ શકે છે. પાઈપ દ્વારા પાણી પીવામાં આવે છે. અહીંયા સોલ્ટ અને પેપર અને મરચું પણ લિક્વિડ સ્વરૂપે હોય છે જેથી હવામાં ફેલાઈ ન જાય. અહીંયા નહાવાની કોઈ વ્યવસ્થા હોતી નથી. 

મહત્ત્વની વાત એવી છે કે, દરેક અવકાશયાત્રી પૃથ્વી ઉપરથી અહીંયા આવે ત્યારે પોતાની પસંદની વસ્તુ અથવા ભોજન લેતા આવે છે. ભારતીય અવકાશયાત્રી શુભાંશુ શુક્લા પણ પોતાની માતાએ બનાવેલો ગાજરનો હલવો, મગની દાળનો હલવો અને કેરીનો રસ લઈ ગયા છે. તેઓ ગમતા ભોજન સાથે ગમતા પ્રયોગો પણ કરશે જે માનવીય સ્વાસ્થ્ય માટે મહત્ત્વના સાબિત થશે. અવકાશયાત્રીઓ વેટ રૂમાલ તથા નો-રિંસ શેમ્પૂ દ્વારા સાફસફાઈ કરે છે. ટોઈલેટ માટે સક્શન સિસ્ટમ હોય છે. અહીંયા ટ્રેડમિલ, સાઈકલ અને રેઝિસ્ટન્સ મશિનો પણ છે જેથી અવકાશયાત્રીઓ દરરોજ ૨ કલાક કરસત કરી શકે અને તેમના શરીરને સ્વસ્થ રાખી શકે. ઉલ્લેખનીય છે કે, આઈએસએસ ઉપર રહેવું ઘણું મુશ્કેલ છે છતાં સમયાંતરે અવકાશયાત્રીઓ આવે છે. અહીંયા ૩૦૦૦થી વધારે પ્રયોગો થઈ ગયા છે. અહીંયા માઈક્રોગ્રેવિટીમાં વૈજ્ઞાનિકો શોધ કરે છે. માનવ શરીર ઉપર અંતરિક્ષની અસરનો અભ્યાસ, નવી દવાઓ, નવા ખાદ્ય પાક, નવા ફૂલ અને છોડ અને બીજા ઘણા બાયોલોજીના પ્રયોગો કરવામાં આવ્યા છે. ભવિષ્યના મંગળમિશનની તૈયારીઓ પણ અહીંયા જ કરવામાં આવી રહી છે. આઈએશએસની વાત કરીએ તો અહીંયા સામાન્ય રીતે છ લોકો રહી શકે છે. 

અહીંયા કેટલાક ખાસ મિશન માટે વધારે લોકો આવતા હોય છે ત્યારે તેમની સંખ્યા ૧૦ સુધી પહોંચતી હોય છે. સામાન્ય રીતે અહીંયા અમેરિકી, યુરોપિયન, જાપાની એમ ત્રણ અવકાશયાત્રી અને રશિયાના ૩ અવકાશયાત્રી રહેતા હોય છે. સમયાંતરે તેમાં ફેરફાર તો રહેતો હોય છે.