વાદળ ફાટવું એટલે શું? હિમાચલમાં કેમ વારંવાર બની રહી છે આવી ઘટના, ચારેકોર ફેલાય છે વિનાશ

ભારે વરસાદને કારણે હિમાચલ પ્રદેશના પહાડી વિસ્તારોમાં હાહાકાર મચી ગયો છે. વરસાદની સાથે સાથે વાદળ ફાટવાથી પણ પાયમાલી થઈ રહી છે. આ સિવાય ભૂસ્ખલનને કારણે પહાડો તૂટી રહ્યા છે, જેના કારણે મંડી, શિમલા, કુલ્લુ, જિલ્લા સિરમૌર અને અન્ય વિસ્તારોમાં સ્થિતિ વધુ ખરાબ થઈ ગઈ છે. આ જ કારણ છે કે બાળકોની સુરક્ષાને ધ્યાનમાં રાખીને શાળા-કોલેજો બંધ રાખવામાં આવી છે.

આ અઠવાડિયે રાજ્યમાં વાદળ ફાટવા અને ભૂસ્ખલનને કારણે 60 થી વધુ લોકોના મોત થયા છે. શિમલાના સમરહિલ ખાતે ભૂસ્ખલનથી જમીન પર ધસી ગયેલા શિવ બારી મંદિરના કાટમાળમાંથી વધુ પાંચ મૃતદેહો બહાર કાઢવામાં આવ્યા છે. આ ઘટનામાં મૃત્યુ આંક હવે 13 પર પહોંચી ગયો છે. સર્ચ ઓપરેશન હજુ ચાલુ છે. દરમિયાન, જાણીશું કે  ક્લાઉડ બર્સ્ટ કોને કહેવાય? આ પાછળનું કારણ શું છે? તેમનો અંદાજ કાઢવો કેમ મુશ્કેલ છે? શું આ ઘટનાઓને રોકવા માટે કોઈ રીતો છે?

વાદળ ફાટવા એટલે શું?

જો ડુંગરાળ સ્થળે એક કલાકમાં 10 સેમીથી વધુ વરસાદ પડે તો તેને વાદળ ફાટવું કહેવાય છે. મોટી માત્રામાં પાણીનો ફેલાવો માત્ર સંપત્તિને જ નહીં પરંતુ માનવ જીવનને પણ નુકસાન પહોંચાડે છે. મૃત્યુંજય મહાપાત્રા, ભારતીય હવામાન વિભાગ (IMD) ના નિર્દેશક, કહે છે કે વાદળ ફાટવું એ ખૂબ જ નાના પાયાની ઘટના છે અને તે મોટે ભાગે હિમાલય અથવા પશ્ચિમ ઘાટના પર્વતીય પ્રદેશોમાં થાય છે. મહાપાત્રાના જણાવ્યા અનુસાર, જ્યારે ચોમાસાની ગરમ હવા ઠંડી હવાને મળે છે, ત્યારે તે મોટા વાદળો બનાવે છે. આ ટોપોગ્રાફી અથવા ભૌગોલિક પરિબળોને કારણે પણ થાય છે.

હવામાનશાસ્ત્રી અને આબોહવા નિષ્ણાત મહેશ પલવતના જણાવ્યા અનુસાર, આવા વાદળોને કમ્યુલોનિમ્બસ કહેવામાં આવે છે અને તે 13-14 કિલોમીટરની ઊંચાઈ સુધી લંબાય છે. જો આ વાદળો કોઈ વિસ્તારમાં અટકી જાય અથવા પવન ન હોય તો ત્યાં વરસાદ પડે છે.

વાદળ ફાટવું શા માટે થાય છે?

સામાન્ય રીતે, વાદળ ફાટવાથી મુશળધાર વરસાદ કરતાં વધુ તીવ્ર વરસાદ પડે છે. આ દરમિયાન આ વિસ્તારમાં પૂર જેવી સ્થિતિ સર્જાઈ છે. સામાન્ય રીતે, વાદળ ફાટવું પૃથ્વીથી લગભગ 15 કિલોમીટરની ઊંચાઈએ થાય છે અને આ સમય દરમિયાન લગભગ 100 મીમી પ્રતિ કલાકના દરે વરસાદ પડે છે. વરસાદ એટલો તીવ્ર છે કે અસરગ્રસ્ત વિસ્તારમાં પૂર જેવી સ્થિતિ સર્જાય છે.

ભારે વરસાદને કારણે 'વાદળ ફાટવું' ભાષા તરીકે વપરાય છે. કારણ કે વિજ્ઞાનીઓના મતે એવી કોઈ વસ્તુ નથી કે વાદળ ફુગ્ગાની જેમ ફૂટે. હવામાનશાસ્ત્ર અનુસાર, જ્યારે વાદળોમાં ભેજનું પ્રમાણ વધે છે, ત્યારે તેમની અવકાશી ગતિવિધિમાં અવરોધ આવે છે. આવી સ્થિતિમાં, ઘનીકરણ ખૂબ જ ઝડપથી શરૂ થાય છે અને કેટલાક લાખ લિટર પાણી મર્યાદિત વિસ્તારમાં પૃથ્વી પર પડે છે.

પાણીના ઝડપી પ્રવાહને કારણે બાંધકામો અને વસ્તુઓને ઘણું નુકસાન થયું છે. ભારતના સંદર્ભમાં, જ્યારે ચોમાસાની ઋતુમાં ભેજ-સમૃદ્ધ વાદળો ઉત્તર તરફ જાય છે, ત્યારે હિમાલય તેમના માર્ગમાં મુખ્ય અવરોધ તરીકે કામ કરે છે. આટલું જ નહીં, જ્યારે ભેજથી ભરેલા વાદળો ગરમ પવનના ઝાપટા સાથે અથડાય છે, ત્યારે પણ વાદળ ફાટવા જેવી ઘટના બની શકે છે.

શા માટે તેમની આગાહી કરવી મુશ્કેલ છે?

IMDના એક લેખ મુજબ, 'ક્લાઉડબર્સ્ટની ઘટનાની આગાહી કરવી મુશ્કેલ છે કારણ કે તે જગ્યા અને સમયના સંદર્ભમાં ખૂબ જ નાના પાયે થાય છે. આને મોનિટર કરવા માટે અથવા ત્વરિત માહિતી આપવા માટે અમને એવા વિસ્તારોમાં ખૂબ જ ગાઢ રડાર નેટવર્કની જરૂર પડશે જ્યાં આવી ઘટનાઓ વારંવાર બનતી હોય અથવા અમારી પાસે ખૂબ જ ઉચ્ચ રીઝોલ્યુશન હવામાન આગાહી મોડેલ હશે. એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે વાદળ ફાટવાની ઘટનાઓ મેદાની વિસ્તારોમાં પણ બને છે. પરંતુ, પર્વતીય વિસ્તારોમાં કેટલાક ભૌગોલિક પરિબળોને કારણે આવી ઘટનાઓ વધુ બને છે.

મહાપાત્રા કહે છે કે વાદળ ફાટવાની આગાહી કરી શકાતી નથી, પરંતુ અમે ચોક્કસપણે ભારે વરસાદની ચેતવણી આપીએ છીએ. વરિષ્ઠ હવામાનશાસ્ત્રી કમલજીત રે કહે છે કે વાદળ ફાટવાની ઘણી ઘટનાઓ શોધી શકાતી નથી કારણ કે જ્યાં આવી ઘટના બને છે ત્યાં દરેક જગ્યાએ ઓટોમેટિક વેધર સ્ટેશન હોય તે જરૂરી નથી. આ સિવાય બીજું મોટું કારણ એ છે કે આ ઘટનાઓ બહુ ઓછા સમય માટે થાય છે. આ કોઈ સામાન્ય હવામાનની ઘટના નથી, તે જાનમાલને નુકસાનની સાથે લોકોના જીવન માટે જોખમ ઊભું કરે છે.

...તો આગાહી કરવી અશક્ય છે?

જોકે ક્લાઉડબર્સ્ટની ઘટનાઓની આગાહી કરવી મુશ્કેલ છે, ડોપ્લર વેધર રડાર (DWR) આ કાર્યમાં ખૂબ મદદરૂપ સાબિત થઈ શકે છે. પરંતુ રડાર દરેક ક્ષેત્રમાં, ખાસ કરીને હિમાલયના ક્ષેત્રમાં હાજર ન હોઈ શકે. 5 એપ્રિલ, 2023 ના રોજ પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયે લોકસભામાં જણાવ્યું હતું કે IMD એ સમગ્ર દેશમાં 37 DWR નું નેટવર્ક સ્થાપ્યું છે અને તેનું સંચાલન કરે છે. 2017 થી, દેશના વિવિધ ભાગોમાં 13 DWR ની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. તેમાંથી હિમાચલ પ્રદેશમાં ત્રણ ડોપ્લર સાધનો (કુફરી, જોટ અને મુરારી દેવી) સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે.

શું આ ઘટનાઓને રોકવા માટે કોઈ રીતો છે?

વાદળ ફાટવાથી બચવા માટે કોઈ ચોક્કસ રીત નથી. જો કે, પાણીનો યોગ્ય નિકાલ, મકાનોનું યોગ્ય બાંધકામ, જંગલ વિસ્તાર અને કુદરત સાથે સુમેળમાં ચાલવાથી તેનાથી થતા નુકસાનને ઘટાડી શકાય છે.

વાદળ ફાટવાની આ મુખ્ય ઘટનાઓ છે

એવું માનવામાં આવે છે કે વાદળ ફાટવાની ઘટનાઓ માત્ર પર્વતીય વિસ્તારોમાં જ બને છે. જોકે, વર્ષ 2005માં મુંબઈમાં પણ વાદળ ફાટવાની ઘટનાઓ બની હતી. વાદળ ફાટવાની મુખ્ય ઘટનાઓ છે