ધે- ત્રીજો પુરુષ (કે સ્ત્રી) અને એકવચન, આ તો સાલું નવું વ્યાકરણ!

ડિક્સનરી અનુસાર ગત વર્ષની સરખામણીમાં આ વર્ષે 'ધે' શબ્દની ઓનલાઇન સર્ચમાં ૩૧૩%નો વધારો નોંધાયો છે

આ મહોબ્બત છે કે છે એની દયા કહેતા નથી,

એક મુદ્દત થઈ કે તેઓ હા કે ના કહેતા નથી. -'મરીઝ'

આ જનો શબ્દ મહોબ્બતને લગત નથી. આજનો શબ્દ દયાને પાત્ર પણ નથી. આજનો શબ્દ છે 'તેઓ'. આપણે જાણીએ છીએ કે મથાળે ટાંકેલા શેરમાં 'તેઓ' શબ્દ ખરેખર તો તેણી છે, એટલે કે પ્રેમિકા છે, છે. કારણ કે આ એક મહાન પુરુષ શાયર મરીઝ સાહેબનો શેર છે. પણ એવું વિચારો કે આ કોઈ  ગઝલકારે એનો કોઈ તેણો, કોઈ પ્રેમી, કોઈ પુરુષ માટે આ શેદર કહ્યો હોય તો? એ શેર પણ વ્યાકરણની દ્રષ્ટિએ સાંગોપાંગ સમજાઈ જાય. આપણી ભાષામાં 'તેઓ' શબ્દ એક  અથવા તો એક પુરુષ બંને માટે વપરાય છે. આપણે એને માનાર્થે બહુવચન કહીએ છીએ. ઇંગ્લિશ ભાષામાં એવું નહોતું. પણ ગયા સપ્ટેમ્બર મહિનામાં એક સરસ કાર્ય થયું. ઇંગ્લિશમાં એકવચન ધે (They)  શબ્દ અમેરિકાની પ્રતિષ્ઠિત મેરિયમ-વેબસ્ટર ડિક્સનરીમાં ઉમેરાયો.

ડિક્સનરીએ ત્યારે લખ્યું હતું કે એકવચન તરીકે 'ધે' શબ્દ ઇંગ્લિશ ભાષામાં તેરમી સદીથી વપરાતો રહ્યો છે. વ્યાકરણની દ્રષ્ટિએ એ યોગ્ય નથી, એવી ચર્ચા પણ થતી આવી છે પણ ડિક્સનરીનાં મતે આ શબ્દ વર્ષોથી ઉપયોગાતો આવે છે અને ટકી પણ ગયો છે એટલે ઉમેર્યો. પણ આ તો સપ્ટેમ્બરની વાત. આજે એનું શું છે? આજે એમ કે લબ્ધપ્રતિષ્ઠત મેરિયમ-વેબસ્ટર ડિક્સનરીએ ગયા અઠવાડિયે 'ધે' શબ્દને વર્ષ ૨૦૧૯નો વર્ડ-ઓફ-ધ-યર જાહેર કર્યો. ડિક્સનરી અનુસાર ગત વર્ષની સરખામણીમાં આ વર્ષે 'ધે' શબ્દની ઓનલાઇન સર્ચમાં ૩૧૩%નો વધારો નોંધાયો છે.

એવો ય જમાનો હતો જ્યારે ભાષાનાં વિષયોમાં ૬૦% થી ૭૦% માર્ક્સ આવે તો એ સારું ગણાતું. પણ એમાં વ્યાકરણનાં પ્રશ્નો ગણિત જેવા ગણાતા. સાચું હોય તો ૧૦૦% માર્ક્સ આવે. વ્યાકરણમાં શીખડાવવામાં આવ્યું હતું કે ઇંગ્લિશ શબ્દ 'ધે' એટલે કે 'તેઓ' શબ્દ ત્રીજો પુરુષ બહુવચન છે. પણ હવે 'તેઆ' શબ્દ એકવચન પણ હોઈ શકે. અગાઉ કહ્યું એમ એક સર્વનામ તરીકે 'તેઓ' શબ્દ આપણે માનાર્થે, માત્ર એક માણસ માટે પણ ઉપયોગ કરીએ છીએ. એક એવો માણસ કે જે મોટો માણસ હોય.

કોઈ મહાન સંત કે કોઈ દિગ્ગજ નેતા કે કોઈ પણ એવી વ્યક્તિ જે પોતાનાં ક્ષેત્રમાં ઉચ્ચ સ્થાને પહોંચી ચૂક્યા હોય. દાખલા તરીકે- તેઓ આવ્યા. તેઓએ માતાના આશીર્વાદ લીધાં. તેઓએ નર્મદા નીરનાં વધામણાં કર્યા. તેઓ ગયા. અમને જો કે ગુજરાતી વ્યાકરણનાં ઘડવૈયાઓ સામે તાત્વિક વાંધો છે. આપણે 'તેઓ'ને શા માટે માનાર્થે ત્રીજો પુરુષ બહુવચન કહીએ છીએ? પુરુષ જ શા માટે? કેમ કોઈ  મહાન ન હોઈ શકે? શું કોઈ  માનની હકદાર નથી? માનાર્થે 'ત્રીજી બહુવચન' ન હોઈ શકે? ઇંગ્લિશમાં સારું છે. થર્ડ પર્સન પ્લુરલ એવું કહેવાય છે. 'પર્સન' શબ્દમાં પુરુષ કે  બંને આવી જાય છે. એ વાત અલગ છે કે પર્સન (Person) શબ્દનું મૂળ તપાસીએ તો લેટિન અને તે પછી ફ્રેંચ ભાષામાં નાટકમાં કલાકારે જે વેશ કાઢયો હોય કે જે મુખવટો પહેર્યો હોય એ 'પર્સોના' કહેવાતું. એટલે એમ કે પર્સન એટલે પોતે હોય એનાથી કાંઈ અલગ જ વ્યક્તિ! પણ એ વાત ફરી કોઈ વાર.

કોલેજમાં છોકરાઓ અને છોકરીઓ બેઠા છે. વાષક સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમનું ગ્રાન્ડ રીહર્સલ ચાલી રહ્યું છે. મોડું થયું છે. છોકરાં છોકરીઓ માટે ખાવાની વ્યવસ્થા કરવી જરૂરી છે. શું મંગાવીએ? આપણે ગુજરાતીમાં કહીએ કે દરેક છોકરાને પૂછી જુઓ, શું ખાવું છે? પણ એકલાં છોકરાઓ જ નથી. છોકરીઓ પણ છે.

સામાન્ય ભાષામાં આપણે છોકરીઓને છોકરા કહીએ એ ઠીક નથી. તો? તો એમ કે દરેક છોકરા છોકરીને પૂછી જુઓ. અથવા સર્વનામ વાપરીએ તો એવું પૂછીએ કે દરેક 'તેણો' અથવા 'તેણી'ને પૂછી જુઓ! શિક્ષક પૂછે છે કે આસ્ક ઈચ વન વ્હોટ 'હી' ઓર 'શી' વ્હોન્ટસ ટૂ હેવ ઇન ડીનર? પણ હવે સરળ થઇ ગયું છે.

હવે 'ધે' શબ્દ એકવચન છે. 'ધ'માં ી પુરુષનો ભેદ નથી. હવે એ વ્યાકરણ દોષ નથી. જો શિક્ષક એમ કહે કે આસ્ક ઈચ વન વ્હોટ 'ધે' વ્હોન્ટ ટૂ હેવ ઇન ડીનર?- તો એ ગ્રામેટિકલ મિસ્ટેક નથી. આ 'ધ' એ છે જે જાતિ કે લિંગ તટસ્થ છે. આ 'ધે' એ છે, જે એકવચન છે. જો કે ગુજરાતમાં ભણતાં વિદ્યાર્થીઓએ વ્યાકરણની પરીક્ષામાં એવો જવાબ દેવો નહીં. કારણ કે પરીક્ષા લેનારાઓ આ ખબર ન હોય તો?

આ વર્ષે વર્ડ-ઓફ-ધ-યર જાહેર કર્યો છે એ 'ધ' શબ્દમાં માન આપવાનો હેતુ નથી. આ ધે શબ્દમાં લિંગ ભેદ નિવારણ છે. અથવા તો એમ કે કોઈ એક જ વ્યક્તિ, જે પુરુષમાં ય નથી ને ીમાં ય નથી તો તેઓ માટે તમે શું સર્વનામનો ઉપયોગ કરો? એને 'હી' ય ન કહી શકાય, એને 'શી' ય ન કહી શકાય. પણ 'ધ' કહીને સંબોધીએ તો ચાલી જાય. ઘણી જગ્યાએ હવે પોતાની માહિતીનું ફોર્મ ભરવાનું હોય ત્યારે પુરુષ કે ી માટે 'એમ' અને 'એફ' વિકલ્પ અપાયો હોય છે. હવે એમાં 'એક્સ' વિકલ્પનું ઉમેરણ થયું છે.

આપણે કોઈને પણ 'ધ' કહીએ ત્યારે એમાં એમ, એફ, એક્સ બધું જ આવી જાય છે. કેટલીક ડિક્સનરીઝ પર્યાવરણ અંગે ચિંતિત છે એટલે એનાં વર્ડ-ઓફ-ધ-યર પર્યાવરણ સુરક્ષાને લગત હોય છે. કેટલીક ડિક્સનરીઝ સમાજમાં પ્રવર્તતા ભેદભાવ વિષે ચિંતિત છે. મેરિયમ-વેબસ્ટર ડિક્સનરીનો ગત વર્ષનો વર્ડ-ઓફ-ધ-યર હતો: જસ્ટિસ (ન્યાય). વર્ષ ૨૦૧૭નો શબ્દ હતો: ફેમિનિઝમ (ીઓના સમાન હકોનો હિમાયત, નારીવાદ). આખરે શબ્દકોશ કોઈ સંઘરેલી, વાસી કે જીર્ણ થઇ ગયેલી અસ્ક્યામત નથી. એ તો વહેતી નદી છે. રોજ નિત નવી સર્જાતી રહે, વિસર્જાતી રહે. લોકો કેવી રીતે બોલે છે, લખે છે, વાંચે છે, સાંભળે છે, સર્ફ કરે છે, ટેક્સ્ટ કરે છે, બ્લોગ કરે છે, સ્કેન કરે છે, કટ-પેસ્ટ કરે છે, ફોરવર્ડ કરે છે-એનું પ્રતિબિંબ છે આ ભાષા. ભાષા પણ આપણી સરકાર જેવી જ ગતિશીલ હોય છે!

શબ્દ શેષ:

''હું માનું છું કે સમાજમાં ભેદભાવ હજી પણ અલગ અલગ સ્વરૂપે પ્રવર્તે છે. દરેક સ્વરૂપમાં આપણે એની સામે જંગ છેડવો જ રહ્યો.' ' 

- અમેરિકન રાજકારણી એન્ડ ક્યુમો