ખીચડી કઢી ખાતા જાવ, દાદા ! પારકું ન સમજતા, તમારું છે ને તમને પાછું આપીએ છીએ !!

દીકરો ડોલરના કલરમાં રંગાઈ ગયો! પાક્કો કલર લાગી ગયો ! કાળજું કાળુંધબ્બ કરી બેઠો !!

'કેટલા વરસ થયાં, દાદા ?'

'બોતેર વરસ થયાં, બેટા !'

'તો તમે અહીં -'

'શું થાય બેટા ? દીકરો ને વહુ અમેરિકા જતાં રહ્યાં છે... ત્યાં ઢગલો ડોલર કમાય છે... પણ આ બુઢ્ઢો બાપ એમને સાંભરતો નથી. પાંચ વરસ પહેલાં એની મા દુનિયા છોડી ગઈ ત્યારે એ નહોતો  આવ્યો... મેં  ફોન કરાવ્યો, પણ  દીકરાએ તો માત્ર એટલું જ કહ્યું' :'એ તો ચાલ્યા કરે.. પીળાં પાંદડાં ખરી પડે, એમાં કશી નવાઈ નહી, એવું હોય તો મકાન ફટકારી દેવાનું... કા રજ પાણી સારી રીતે કરજો ! અમારે તો ક્યાં ટાઈમ જ છે ? અમેરિકામાં સંધુય હોય, પણ ટાઈમ ના હોય !' અને છેવટે એ ઘર વેચી માર્યું... ડોસીનું કારજ સારી રીતે કર્યું પણ હવે ?'

હવે અંકલ પાસે કશું જ નથી. પોતાનું ઘર નથી, પત્ની નથી, દીકરો નથી, એમ ન કહો ને કે કોઈ નથી અને સૌથી મોટી વાત એ છે કે આવક જ નથી ! આવકના નામે મીંડું!

'દાદા, તમારું નામ ?'

'છનાલાલ !'

'દાદા, તમે હવે એક વાત સમજી લો, તમારું કોઈ નથી, એમ ન કહેતા. હું છું ને?  તમારે અહીં આવીને જમી લેવાનું.... જે વૃદ્ધોનું કોઈ નથી, એમના અમે છીએ ! લો, બેસી જાવ ! ને કઢી-ખચડી ખાઈ લો ! બપોરે પણ આવજો, જમાડવામાં અમે પાછાં નહીં પડીએ !'

- સાંજનો સમય છે. છનાદાદાના ચહેરા પર ચિંતા છે. આખી જિંદગી વટકે સાથ જીવ્યા છે છનાદાદા ! કોઈની સામે હાથ લાંબો કર્યો નથી.... નાનકડી દુકાન હતી ગામમાં ! દુકાન પર કોઈ ગરીબના દીકરો આવે ને કહે કે :'ઘરમાં કશું જ નથી. લોટ પણ નથી, મા બાપડી શું કરે ?' તો તરત છનાદાદા એને કિલો-બે કિલો લોટ આપી દે ! પેલો કહે :' કાકા, પૈસા તો નથી...' તો કહે :'પૈસા મેં માગ્યા ?' લઈ જા તું તારે ! રોટલા બનાવીને ખાજો હોં ! આવો તો છનાલાલનો સ્વભાવ ! ગામમાં પંકાય છે છનાલાલનું નામ ! કોઈ પૂછે કે :'છનાલાલનું ઘર ક્યાં આવ્યું ?' તો તરત જ સામો પ્રશ્ન પૂછાય :'ક્યા છનાલાલ ? આ ગાામમાં છ છનાલાલા છે ? તમે ક્યાં છનાલાલની વાત કરો છો ? છનાલાલ છોગાળાની ? કે પછી છનાલાલ દુ:ખભંજકની ?' છનાલાલ છત્રીવાળાની  ? કે  પછી છનાલાલ દાનવીરની ? ને પેલો છેવટે કહે :'એ જ છનાલાલ દાનવીરની !'

છનાલાલ આપનારા છે, લેનાર નહિ ! આંસું લૂંછનારા છે, આંસૂ પડાવનારા નહિ ! એટલે જ તો ગામમાં એમનું નામ પડી ગયું છે :'છનાલાલ દાનવીર!' ગામમાં હોસ્પિટલ માટે ફંડ ઉઘરાવવનારા આવે તો છનાલાલ નિરાશ ન કરે ! રામજી મંદિરવાળા મંદિરના રીપેરીંગના ફંડ માટે આવે તો યે ' જય રામજી કી' કહીને ફાળો લખાવે ! નામ મોટું છે ! એ કહે છે :'દુકાન સાંકડી છે, પણ અમારા દિલની દુકાન સાંકડી છે ! ધનના સાંકડા છે એ પણ મનના સાંકડા છીએ! એમનો દીકરો પરણીને સસરાના પૈસે અમેરિકા ગયો ત્યારે આખા ગામે 'વાહવાહ' કરી હતી :'છના ભૈં, આ તો તમારું પુણ્ય આખરે બોલ્યું ! દીકરો સવગણ અમેરિકા જઈને ડોલરનો દરિયો ડહોળશે ! હવે તમારે શી તકલીફ ? દીકરો, ડોલરનો ઢગલો કરી નાખશે !'

પણ એમ ન થયું.

શરૂઆતમાં થોડાક મોકલતો. પછી એય બંધ થઈ ગયું ! કાગળ પત્તર બંધ ! ફોન પર વાતચીત બંધ ! એક જ વાત :'અહીં ફુરસદ જ કોને છે ? બધું ય છે, ટાઈમ નથી !' ટાઈમ પણ નથી, ને દિલમાં દયા પણ નથી ! મમતાની નદી સૂકાતી ગઈ છે ! અહીં ગામમાં સગી જનેતા સ્વર્ગવાસી બની તોય એક જ જવાબ :'મકાન ફટકારી દો, કારજ પાણી કરો, મારી પાસે ટાઈમ નથી !'

'નો ટાઈમ !'

સંપત્તિ છે, સમય નથી !

ધન છે, પણ મન નથી !

વૈભવ છે, વખત નથી !

ડોલર જરૂર છે, પણ હૈયા પરનો મમતાનો ભારતીય કલર ઉખડી ગયો છે ! ડોલરનો ઢગલો થાય છે... ઢગલો મોટો ને મોટો થતો જાય છે... પણ ઢગલામાંથી એકાદ ડોલર ઓછો કરવાનું મન થતું નથી ! મા ગઈ, પણ એ તો ચાલ્યા કરે ! દરેક ને જવું પડે છે, મા પણ ગઈ ! બાપ બેઘર બન્યા છે, આવક નથી, ખાવાનાય સાંસા છે !

એમાં હું શું કરું ? મેં એ સ્થિતિનું નિર્માણ કર્યું છે ?!

'તો એ શું કરે ?'

'ઈન્ડીયામાં વૃદ્ધા શ્રમો તો ઘણાય છે... દાખલ થઈ જાય !'

'વાહ, દીકરા, વાહ ! અમેરીકન ડોલરનો કલર લાગતાં જ તું તો ચાલાક થઈ ગયો છે !ત્યાંના કલરે તારા કાળજાને કાળું કરી નાખ્યું છે. મહીને લાખો રળે છે, તોય બાપને ઘરડાઘરમાં મોકલવાની વાત કરે છે ? વાહ રે, એકવીસમી સદીના કલરફુલ દીકરા, આટલો બધો વિકૃત થઈ ગયો છે તું ?'

દીકરો છે, તો ય દીકરો નથી.

છનાદાદાનું પેટ ઠારે છે પાડોશીઓ!

છનાદાદા વિચારે છે :'પાડોશીઓ સારા છે, પણ મારેય સમજવું જોઈએને ? બિચારાઓને ક્યાં સુધી હેરાન કર્યા કરવા ?'  ને એ ગામની નજીકમાં વહેતી નદી પાસે જાય છે, હાથ જોડે છે :'હું નદી માતા, હું શું કરું ? મારું કોઈ જ નથી આ દુનિયામાં ! હું શી રીતે જીવીશ ?' પછી મૃતપત્ની શારદાને યાદ કરે છે :'શારદા, તું તો સ્વર્ગના મારગડે સિધાવીને જંગ જીતી ગઈ ! મને યાદ છે, દિલાસાનાં ડોલચાં ભરીને મારા આંસુ તું પી જતી... પણ હવે ? મારે કોનો સથવારો ? કોની આગળ મારું કાળજું નીચોવું ?'

- ને એ પાછા ફરતા હતા ને વિચાર કરતા હતા : 'તુંબડા જેવું આ પેટ ભુખ્યું થયું છે, પણ ક્યાં જઈને ભૂખ મિટાવુ ?' ને ત્યાં જ વૃક્ષની પાસેના ઘરના આંગણે ઊભેલા યુવાને કહ્યું :'દાદા, આવો, 

શું નામ તમારું? છનાલાલ ! આવો, આવો ને ખીચડી કઢી ખાતા જાવ !'

ખીચડી-કઢી ખાતાં ખાતાં જ દાદા કહે છે :'દીકરા, મારા જેવા સહુને તું ખીચડી-કઢી ખવડાવે છે ?'

'હા, દાદા, બપોરે શાક-રોટલીય ખરા !મારા બાપા એક માસ પહેલા મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે કહેતા ગયેલા :'બેટા, છનાલાલ જેવો થજે ! નિરાધારોનો બેલી બનજે ! આધાર વિનાના વૃદ્ધોનાં પેટ ભરજે ! મારી યાદમાં તું આટલું કરજે !'ને દાદા ,તમે એ જ છનાલાલ છો ને ? એમ જ કહોને કે મારા બાપુને તમારામાંથી જ પ્રેરણા મળી હતી.. ને હું ય એજ કરી રહ્યો છું, છનાલાલ ! આમાં હું કશું જ નથી કરતો. એમ જ માનો ને કે તમારું જ છે ને, તમને આપી રહ્યો છું. અત્યાર સુધી હું એકલો જ નહતો.. હવે ઈચ્છો તો અહીં રહી શકો છો તમે ! મને તમારો સથવારો મળશે... ને આપણે બેવડા જોરથી વૃદ્ધોને રોટલી  શાક અને ખીચડી-કઢી ખવડાવવાનો યજ્ઞા માંડી દઈશું!'

ને છનાલાલ જાણે નવા સ્વરૂપે દીકરો મળ્યો હોય એમ પેલા યુવાનને ભેટી પડયા :'હા, બેટા, કર્ણ, મને મારો દીકરો મળી ગયો ! આપણે ખીચડી-કઢીનો યજ્ઞા માંડીશું ! વૃદ્ધોની આંતરડી ઠારશું ! એમના આંસુ લૂંછવાનો રૂમાલ બનીશું !'

- ને પછી તો છનાલાલ અને કર્ણે મળીને યજ્ઞા માંડી દીધો : વૃદ્ધોની આંતરડી ઠારવાનો યજ્ઞા ! એમના ખાલી પેટની ભૂખ ઠારવાનો યજ્ઞા ! ને આવતા-જતા વૃદ્ધોને કાને આ અને આવા શબ્દો અથડાવા લાગ્યા :'આવો દાદા ! આવો અંકલ ! આવો ભા ! દીકરો બોલાવે છે.. .ખીચડી કઢી ખાતા જાવ, દાદા !! પેટ ઠારતા જાવ, દાદા!!'