ચાલો 'ગોબો' અને પરપોટો શબ્દનો અર્થ કરીએ

પરપોટો જીવનને સંદેશ આપે છે. જીવન પણ પરપોટા કરતાં વિશેષ કશું જ નથી એવો અર્થ એમાં સમાવિષ્ટ છે. પરપોટો બનાવાય નહીં, પરપોટો થાય.

ફુગ્ગો ફુલાવીએ છીએ ત્યારે કૃત્રિમ પરપોટા બને છે એ યાદ રાખવું ઘટે. સમગ્ર માયા એક રીતે અખાકથિત એક પરપોટા બને છે. માનવસર્જિત પરપોટો. 

કવિઓ પરપોટામાં ગોબો પાડવાની વાત ભલે કરે પણ ગોબો પડવાથી પરપોટો ટકે ખરો? પરપોટાનું અસ્તિત્વ કેટલું? સમગ્ર જીવવ સૃષ્ટિ એક અર્થમાં પરપોટો છે. સજીવને જેમ જન્મ છે તેમ મૃત્યુ છે... જન્મથી મળેલું જીવન મૃત્યુથી ફૂટી જાય છે. જીવન ફૂટી જાય છે. જે કંઈ સહજમાં ફૂટી જાય છે પોતાનું અસ્તિત્વ વિલિન કરી નાખે છે એને આપણે પરપોટો કહેતા હોઈએ છીએ. પરપોટો કેવળ આવરણ છે. પરપોટો એ પ્રવાહીમાં થતું બુદબુદ છે. એ બુદબુદ ક્ષણિક છે.

એ બુદબુદ કુદરતી છે પણ માણસ પણ ક્યારેક એવાં બુદબુદો બનાવે છે - રચે છે પોતાની માયાનો દેખાવ કરવા, પ્રપંચ કરવા, બીજાને છેતરવા કે જાતનો મહિમા કરી મંડન કરવા માટે માણસ પણ પોતીકા પરપોટા બનાવે છે અને તેમાં રહસ્યને સંતાડે છે, પણ એ કૃત્રિમ પરપોટા તો સમય આવે ફૂટી જાય છે. કુદરતી પરપોટા હોય કે કૃત્રિમ તેનો અંત આખરે આવતો જ હોય છે.

એ ફૂટી જતા હોય છે. જે વસ્તુ કે પદાર્થ ફૂટી જાય એ પરપોટામાં ગણતરી પામે છે. જિંદગીનું પણ એવું છે. પરપોટામાં પુરાયેલી દુનિયા એ ભ્રમ છે. ભ્રામક છે. આપણને એ ભ્રમમાં ભૂલ પડે છે. એ ભ્રમનું આપણને આકર્ષણ થાય છે. મોહ થાય છે. એ ભ્રમ ભ્રાન્તિને મેળવવા આપણે કોશિશ કરીએ છીએ. પણ જ્યારે પરપોટો ફૂટી જાય છે ત્યારે ખબર પડે છે કે એમાં તો કશું ન્હોતું કેવળ હવા હતી...

એક માણસ હતો, જંગલમાં ભૂલો પડયો તેની પાછળ વિકરાળ હાથી પડયો... માણસ આગળ હાથી પાછળ.. માણસ થાક્યો એટલામાં એક મોટો વડ આવ્યો માણસ એ વડ ઉપર ચઢી ગયો. હાથીએ સૂંઢ ઊંચી કરી પણ પ્હોંચી નહિ. હાથી ક્રોધે ભરાયો. વડલાની ડાળો-વડવાઈ હલાવી... થડ હલાવવા માંડયો. પેલો માણસ ગભરાયો. એને આંચકો આવ્યો નસીબજોગે હાથમાં વડવાઈ આવી ને લટકી પડયો... નીચે જોયું તો એક ઊંડો કૂવો... તેમાં અજગરો... ઊંચે જોયું તો જે વડવાઈ હતી તેને ઉંદરો કાપી રહ્યા હતા. હવે થાય શું?

હાથી હજુ ટાઢો નથી પડયો. એ જોરશોરથી થડને હલાવતો રહ્યો. એટલે વડ તો ના પડયો પણ વડની ડાળી પરનો મધપૂડો હાલ્યો. મધમાખીઓ ઊડી... પેલા લટકતા માણસને ચોંટી પડી... ડંખ મારવા લાગી... કેવી ખરાબ દશા!!

એટલામાં મધપૂડામાંથી મધનું ટીપું પેલા લટકતા માણસના મોઢામાં પડયું... શું સ્વાદ! મીઠાશ! દુ:ખોમાં સપડાયેલા લટકતા માણસને મધુ બિન્દુમાં મજા પડી. બધુ દુ:ખ ભૂલી ગયો.

એ જ વખતે વિદ્યાધરે વિમાનમાંથી આ દ્રશ્ય જોયું એણે પેલા લટકતા માણસને બચાવવા માટે નીચે આવી  કહ્યું - આ વિમાનમાં બેસી જા... ત્યારે પેલા મધનાં ટીપાં ચાટતા માણસે... મધમાં મજા પડે છે... 'પછી આવું છું' પેલો વિદ્યાધર કંટાળી જતો રહ્યો અને લોભી માણસ ડાળી કપાઈ જતાં કૂવામાં પડયો - મૃત્યુ પામ્યો. મધનું ટીપું એ પરપોટો છે - એનો મોહ છોડયો હોત તો એ બચી ગયો હોત.

પરપોટો એટલે શું? હવાનો ફોલ્લો. પ્રત્યેક પરપોટામાં હવાની માત્રા કેદ હોય છે. વાયુનો ગોટો પુરાયો છે એમાં. એ હવા કેદી થઈ જાય, પણ એને ન ગમે ત્યારે બહાર નીકળી જાય. એ કેદી થઈ, જાય ત્યારે પરપોટો... અને બહાર નીકળી જાય-કવચ ભેદે એટલે પરપોટો ફૂટયો!! આમ હવા જ બંધાય છે ને મુક્ત થાય છે. આભાસો રચે છે. આભાસો રચવા અને મુક્ત થવું એ કામ કરે છે પરપોટો! જીવન પણ એ જ  અર્થમાં પરપોટો છે. જીવનમાં હવા છે એ નીકળી જાય છે એટલે મૃત્યુ! માટે જીવન પરપોટો છે!

દરિયાકિનારે થોડીવાર ઊભા રહો. આવા પરપોટાનો પરિચય થશે. એ પ્રત્યેક પરપોટા ક્ષણિક હોવાના. પરપોટાનું આયુષ્ય લાંબુ ન હોય, હવા ટકે ત્યાં સુધી જ હોય. જળના જ પરપોટા હોય એવું થોડું છે? પરપોટાનું સામ્રાજ્ય જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રે દેખાવાનું. જ્યાં હવા છે ત્યાં પરપોટા છે. જ્યાં જ્યાં હવા ત્યાં ત્યાં પરપોટા એમ પણ કહી શકાય. જળમાં ચાંચ ઝબોળી પાણી પીતા પંખીને જોયું છે? પાણીમાં મોં નાંખી પાણી સાથે કંઠમાં શું ઉતારે? હવા. એ હવાયુક્ત પાણી પરપોટા છે.

એ ફૂટી જાય પુન: તરસ લાગે છે તે? એ પરપોટો ફૂલે એટલે જીવ બહાર આવે. ગાયનું બચ્ચું બહાર આવે ત્યારે પરપોટા ફૂટે છે. એવું બધાં બચ્ચાનું! માનવસર્જિત પરપોટા કરતાં પ્રક્રિયા દ્વારા બનતા કુદરતી પરપોટાનો મહિમા છે. તમે જળાશયોને કિનારે ધ્યાનથી જોજો. જળનાં મોજાં થોડી થોડી વારે સંગીતના ૂસૂર લઈને પરપોટા પર બેસી કિનારા સુધી આવે છે. કિનારે અથડાય છે, એ ફૂટે છે. એમાંથી પ્રગટે છે. જળધ્વનિ. કેટકેટલા પરપોટા જન્મે છે અને અદ્રશ્ય થઈ જાય છે! ઝાકળનું પણ એવું. ઝાકળ છે શું? બુંદ. એ પણ પરપોટો. પરપોટા દીર્ઘાયું ન હોય અલ્પાયુ હોય. એ પરપોટા ઉપર કેટકેટલા કાવ્યો છે...

આમ જુઓ તો દૈવતધારી માણસોનો ના જાટો,

આમ જુઓ તો માણસ નામે પાણીનો પરપોટો.

પરપોટો આકારે ગોળ હોય છે - પૃથ્વી જેવો. કારણ કે એ પરપોટામાં જ એક વિશ્વ હોય છે. પરપોટાની પણ અસીમ માયા હોય છે. પ્રત્યેક પરપોટો આમ તો નાનકડું જીવન છે. નાનકડો અવસર છે. જીવનો મહિમા ખરો, પણ જીવની સ્વતંત્રતા નહીં. અંદરની હવા થઈ એ બહાર નીકળે ત્યારે એનાથી કાયાને ઠેકી દૂર દૂર ચાલ્યા જવાય. પરપોટો ફૂટી જાય. કેટકેટલું સામ્ય! પ્રત્યેક પરપોટાનાં પડજ સાવ પાતળાં હોય છે. તેને ભેદી શકાય છે. કોઈ પરપોટાને બખતરથી સજાવી ન શકાય કે પરપોટા ઉપર ઢાલના શણગાર ન હોય.

કોઈ પરપોટાને બખતર પહેરાવી લાંબો સમય સુરક્ષિત ન રાખી શકાય. એવો પ્રયત્ન કરનાર ધનકુબેરો નિષ્ફળતા જ પામ્યા છે. દીકરો ફલાણી તારીખે મૃત્યુ પામવાનો છે એવું જાણ્યા પછી લાખ પ્રયત્નો છતાં ધનિકો એને બચાવી શકતા નથી. પરપોટો ફૂટી જ જાય છે. બખતર પણ પરપોટાને ન સાચવી શકે છે. ફુગ્ગો ફુલાવીએ છીએ ત્યારે કૃત્રિમ પરપોટા બને છે એ યાદ રાખવું ઘટે. સમગ્ર માયા એક રીતે અખાકથિત એક પરપોટા બને છે. માનવસર્જિત પરપોટો. એ પણ ક્યાં કાયમી છે? જે કંઈ ક્ષણભંગુર છે એ બધું જ પરપોટો છે.

માણસ હવાને બદલે અન્ય તત્વોને જાળવવા પોતીકી જાળ રચે ત્યારે પણ પરપોટાની જ પ્રતિકૃતિ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે, પણ માનવસર્જિત પરપોટા માણસને ખુલ્લા પાડે છે. એના કર્તવ્યની ગંધ સામા માણસને આવ્યા વગર રહેતી નથી. જ્યારે પ્રાકૃતિક પરપોટામાં માનવીય કર્તૃત્વ હોતું નથી એટલે જ એનો મહિમા છે. ફણગો ફૂટે ત્યારે, જીવ જન્મે ત્યારે, પ્રત્યેક નૂતન સર્જનટાણે આવા પરપોટા થતાં હોય છે. પરપોટો થવો એ પ્રક્રિયા છે. એમાં પ્રવાહી અને હવા બંનેનો સમન્વય છે. એવી અનુકૂળતાઓ ક્યારેક જ આવે છે. હંમેશા નહીં. એ અવસ્થા જીવન સંદેશની અવસ્થા છે.

પરપોટો જીવનને સંદેશ આપે છે. જીવન પણ પરપોટા કરતાં વિશેષ કશું જ નથી એવો અર્થ એમાં સમાવિષ્ટ છે. પરપોટો બનાવાય નહીં, પરપોટો થાય. એ પ્રક્રિયા હોઈ કર્મણિ રચના બને છે. એ કર્મણિ રચનામાં પરપોટો બનવાનું કર્તૃત્વ અજાણ રહે છે. પણ એ પરપોટાનું સૌંદર્ય બેનમૂન હોય છે.