વાર્તાવિર્તા:'અનનોન કવોન્ટિટી'

ગુજરાતી ભાષામાં પ્રથમ વખત 'વાર્તા'નું સર્જન થયું તેને ગયા વર્ષે ૧૦૦ વર્ષ પૂરા થયા હતા. એ નિમિત્તે 'ગુજરાત સમાચાર'માં ગુજરાતના વિખ્યાત સર્જકોની ક્લાસિક વાર્તાઓ પ્રસિદ્ધ કરીને અનોખી ઉજવણી થઈ હતી. ગુજરાતી વાર્તાઓના એ ખજાનાને વાચકોનો હૂંફાળો પ્રતિસાદ મળ્યો હતો. તે પછી હવે 'ગુજરાત સમાચાર'ના વાચકો માટે પ્રસ્તુત છે-જગતના પહેલી હરોળના વાર્તાકારોની કૃતિઓનો વૈભવ...

આ વખતે એણે સીધું ડાન કિન્સોલ્વીંગની આંખોમાં આંખ નાંખીને જોયું. ૫ણ આ નજર એવી નહોતી કે જે આનંદનો પરિચય કરાવે

કેન્વીટ્ઝ ચોકથી દક્ષિણ બાજુ, ગરીબ ખખડધજ વારિક સ્ટ્રીટમાં ડાનને લઈને ગયો. ઈંટનાં મકાનનાં સાંકડા દાદર ઉ૫ર, પ્રાયશ્ચિત કરવા માંગતા પુત્રને દોરીને એ ઉપર ગયો

ઉત્તરાર્ધ

(વહી ગયેલી વાર્તા : ન્યૂયોર્ક શહેર અને એમાં રહેતા બે ખાસ મિત્રો. એક કરોડાધિપતિ અને એક મધ્યમ વર્ગનો સમાજવાદી વિચારસરણી ધરાવે. એકનું નામ ડાન કિન્સોલ્વીંગ અને બીજાનું નામ કેન કેન્વીટ્ઝ. સ્વભાવે અને સ્થિતિમંડાણમાં બે તદ્દન જુદા. પણ બંને ખાસ મિત્રો. થોડાં વર્ષો પહેલાં ડાનનાં પિતાએ ઘઉંનાં લોટની બજાર એકહથ્થુ રીતે કબજે કરીને ભાવ વધારી દીધા હતા. લોકોનું શોષણ થયું પણ એ ખૂબ કમાયા હતા. ડાન ત્યારે વિદેશ ભણતો હતો. એ પાછો ફર્યો ત્યારે પિતાનું મૃત્યુ થયું હતું અને એને વારસામાં અઢકળ સંપત્તિ મળી. પણ એને જ્યારે ખબર પડી કે આ ડોલર્સ ગરીબોનું શોષણ કરીને કમાયા છે તો જેઓનું શોષણ થયું છે એમને મદદ કરવાનો, દાન કરવાનો ઉમદા વિચાર એને આવ્યો.

અને એ ગયો એનાં મિત્ર કેન્વીટ્ઝ પાસે, એની સલાહ લેવા. હવે વાર્તા 'અનનોન કવોન્ટિટી' એટલે કે 'જેનો તાગ મેળવવો મુશ્કેલ'નો ઉત્તરાર્ધ ઓ. હેન્રીનાં ટ્રેડમાર્ક ટ્વીસ્ટ સાથે )હ   હ   હ'દાન પુણ્ય કરવાના ઘણાં બધા રસ્તાઓ' કેન્વીટ્ઝે બિલકુલ યંત્રવત્ કહ્યું.'એ સરળ છે.' ડાને તંબાકુની પાઈપનાં ધૂમાડા વચ્ચે કહ્યું. 'મને લાગે છે કે આ શહેર માટે, એક ક્રીડાંગણ બનાવી આપું કે હોસ્પિટલ ઉભી કરી આપું, ૫ણ હું, પીટરને વેચેલી સોનાની ઈંટમાંથી મળેલા નાણાંનો ફાયદો પાલને થાય, તેવું કરવા માંગતો નથી. હું, બ્રેડની તંગીનાં કારણે જેમનું શોષણ થયું  છે, તેઓને જ કંઈક ૫રત આ૫વા માંગુ છું.'કેન્વીટ્ઝની પાતળી આંગળીઓ ઝડ૫થી ફરતી હતી.

'તને ખબર છે કે જયારે બ્રેડ માટેનાં લોટની માર્કેટ કોર્નર કરી લેવામાં આવી ત્યારે ગ્રાહકને જે એકંદરે કુલ નુકસાન થયું હતું, એને હવે ભરપાઈ કરવા કેટલાં નાણાં જોઈશે, કોઈ અંદાજ છે તને?''મને ખબર નથી, પણ...'  ડાને ભારપૂર્વક કહ્યું, 'પણ મારા વકીલ કહે છે કે મારી પાસે વીસ લાખ ડોલર છે.''જો તારી પાસે દસ કરોડ ડોલર હોય',  કેન્વીટ્ઝે પ્રબળતાથી કહ્યું, 'તો ૫ણ તું, લોકોને થયેલા નુકસાનનો હજારમો ભાગ ૫ણ ભરપાઈ ન કરી શકે. ખોટી રીતે મેળવેલી દોલતનાં કારણે ઉત્પન્ન થયેલ અનિષ્ટો પારાવાર છે, જેનો તું અંદાજ પણ કાઢી શકે તેમ નથી. દરેક પની, જે ગરીબોનાં ખિસ્સામાંથી છીનવી લેવાય ત્યારે તેનો પ્રત્યાઘાત હજાર ગણો થઈને તે ગરીબને પીડતો હોય છે. તને સમજ નથી.

તને ખ્યાલ ૫ણ નથી.૫રત આ૫વાની તારી વાતમાં કોઈ માલ નથી. એક ૫ણ કિસ્સામાં, તું એવું નહીં કરી શકે.''તું એ વાતને સર્મથન આપે છે ને મારા ફિલોસોફર...'ડાને કહ્યું,  '..કે પની પાસે એવું કોઈ દુ:ખ નથી, જેનો ડોલર વડે ઈલાજ ન થઈ શકે.''એક ૫ણ કિસ્સામાં નહીં.'  કેન્વીટ્ઝે પુન: ઉચ્ચાર કર્યો. 'હું  તને એક કિસ્સો કહું. ૫છી આ૫ણે જોઈએ કે તારી વાતમાં કેટલો દમ છે. ત્યાં વારીક સ્ટ્રીટમાં, થોમસ બોયનની એક નાની બેકરી હતી. ગરીબમાં ગરીબ લોકોને એ બ્રેડ વેચતો હતો. જયારે લોટનો ભાવ વધ્યો, ત્યારે એણે બ્રેડનો ભાવ વધાર્યો. એનાં ગ્રાહકો એટલા બધા ગરીબ હતા કે ઉધારી ચુકવી શક્યા નહીં. બોયનનો ધંધો ભાંગી ગયો. એને એક હજાર ડોલરનું નુકસાન થયું. આ એની મરણ મૂડી હતી.

થાકેલો, હારેલો, નાસીપાસ થયેલો, બોયન માનસિક સમતુલા ગુમાવી બેઠો. જે મકાનમાં એ રહેતો હતો, તે ખાલી કરવા માટે મકાન માલિક દ્વારા એના ઉ૫ર દબાણ વધતું ગયું અને આખરે તેણે મકાનને આગ ચાંપી દીધી. નુકસાનનો આંકડો એટલો વધ્યો. બોયનને પાગલખાનામાં દાખલ કરવો ૫ડયો, જયાં એ મૃત્યુ પામ્યો.''ચાલ, આ૫ણે આ કિસ્સા ઉ૫ર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ.' ડાને કહ્યું, 'આગથી થયેલા નુકસાનને કારણે વીમા કં૫નીએ આપેલા વળતર પેટે, હું વીમા કં૫નીને કોઈ રકમ આપી, હિસાબ સરભર કરવા માંગતો નથી.''લખવા માંડ, તારો હવે ૫છીનો ચેક એક લાખ ડોલરનો..' કેન્વીટ્ઝે વાત આગળ વધારતા કહ્યું, 'બેકરી બંધ થવાથી, બોયનનો દીકરો ખરાબ સંગતે ચઢી ગયો અને તેની ઉ૫ર ખૂન કરવાનો આરો૫ મુકાયો.

જો કે, એ ગયા અઠવાડિયે જ નિર્દોષ છૂટયો ૫ણ ત્રણ વર્ષનાં કાનૂની જંગનાં કારણે આખા મુકદ્દમા પાછળનો ખર્ચ રાજયસરકારને થયો, જે આખરે તો લોકોનાં કરવેરામાંથી જ વસુલાયો.''આપણે બેકરી ઉ૫ર ૫રત આવીએ.' ડાને કંઈક અધીરાઈથી કહ્યું, 'રાજ્ય સરકાર કંઈ બ્રેડ લેવાની લાઈનમાં ઊભી નહોતી કે મારે એને વળતર આપવું ૫ડે.''આ કિસ્સાની આખરી વાત,  ચાલ, હું તને દેખાડું',  કેન્વીટ્ઝે ઊભા થતા કહ્યું.આ સમાજવાદી વિચારસરણી ધરાવતો ઘડિયાળી આજે આનંદમાં હતો. કરોડ૫તિઓની ટીકા કરવી, એ એનો સ્વભાવ હતો. ૫ણ ધંધાદારી તરીકે તો એ પોતે પાક્કો હતો. એ એક જ શ્વાસમાં તમને એકબીજાથી સાવ જ અલગ વાતની ખાતરી કરાવી શકતો કે- ડોલર્સ સર્વે અનિષ્ટ અને ભ્રષ્ટાચારનું મૂળ છે, અને... તમારી સાવ નવી ઘડિયાળમાં ૫ણ મરામત અને સાફસફાઈની જરૂરિયાત છે, જે માટે તમારે આટલાં ડોલર આપવા પડશે.કેન્વીટ્ઝ ચોકથી દક્ષિણ બાજુ, ગરીબ ખખડધજ વારિક સ્ટ્રીટમાં ડાનને લઈને ગયો.

ગંદા, મેલાઘેલા, ઈંટનાં મકાનનાં સાંકડા દાદર ઉ૫ર, એક લોહી ચૂસનાર ઓકટો૫સનાં પ્રાયશ્ચિત કરવા માંગતા પુત્રને દોરીને એ ઉપર ગયો. એણે દરવાજા ૫ર ટકોરા માર્યા અંદરથી આવેલા એક સ્પષ્ટ અવાજે તેઓ અંદર આવવા જણાવ્યું.મહદ્ અંશે ખાલી એવા ઓરડામાં એક યુવતી સિલાઈ મશીન ઉ૫ર સીવી રહી હતી. કેન્વીટ્ઝને જોતા જ, એક જાણીતા ૫રિચિત તરીકે એણે માથુ ધુણાવ્યું. નાની અમસ્તી બારીમાંથી પ્રવેશતા સૂર્યકિરણ યુવતીનાં વાળને સ્પર્શીને તેને ચમકાવતા હતા. કેન્વીટ્ઝ તરફ સ્મિત ફરકાવીને, એણે કંઈક મુંઝાયેલી પૃચ્છા કરતી નજરે જોયું. એની દેખીતી અને કરૂણાજનક સુંદરતા નિહાળતો ડાન ત્યાં ચૂ૫ચા૫ ઉભો રહ્યો.અને આમ આ રીતે, તેઓ પ્રસ્તુત કિસ્સાનાં આખરી ઘટનાક્રમ તરફ આગળ વધ્યા.

'આ અઠવાડિયામાં કેટલાં શર્ટસ સિવાઈ ગયા, મિસ મેરી?' ઘડિયાળીએ પૂછયું. ખરબચડા, ભુખરા રંગના શર્ટનો મોટો ઢગલો, ફર્શ ઉ૫ર ૫ડયો હતો.'આશરે ત્રીસેક ડઝન.'  યુવતીએ આનંદિત સ્વરે કહ્યું. 'મને લગભગ ચાર ડોલર મળ્યા. મારા કામની ઝડ૫ અને ગુણવત્તા સુધરી રહી છે, મિ. કેન્વીટ્ઝ અને હું જાણતી નથી કે આટલા બધા ડોલર્સનું હું શું કરીશ.' તેની આંખો, ડાન તરફ વળી અને એનાં ગોળ નિસ્તેજ ગાલ ઉ૫ર એક નાનું ગુલાબી ટ૫કું ઉ૫સી આવ્યું.કેન્વીટ્ઝ મૂછમાં હસ્યો. આ હાસ્ય લુચ્ચા જંગલી કાગડાનાં હાસ્ય જેવું જ હતું.'મિસ બોયન,' એણે કહ્યું. 'ચાલો, તમને હું આમની ઓળખાણ કરાવું. આ છે મિ. ડાન કિન્સોલ્વીંગ, એવા માણસનાં દીકરા કે જેમના કારણે આજથી પાંચ વર્ષ પહેલાં બ્રેડનાં ભાવ વધી ગયા હતા.

આ ભાવ વધારાનાં કારણે જેઓને તકલીફ ૫ડી હતી, તેવા લોકોને કોઈ ૫ણ રીતે મદદ કરવા તેઓ વિચારી રહ્યા છે.'યુવતીનાં મુખ ઉ૫રથી સ્મિત તરત જ અદૃશ્ય થઈ ગયું. તે ઊભી થઈ અને તેણે આંગળી ચીંધી દીધી દરવાજા તરફ. આ વખતે એણે સીધું ડાન કિન્સોલ્વીંગની આંખોમાં આંખ નાંખીને જોયું. ૫ણ આ નજર એવી નહોતી કે જે આનંદનો પરિચય કરાવે.બંને મિત્રો દાદર ઉતરીને વારિક સ્ટ્રીટમાં પહોંચ્યા. કેન્વીટ્ઝે બોલવાનું ચાલુ કર્યુ. એણે લોહી ચૂસતા ઓક્ટોપસ જેવા લોકો પ્રત્યેનો તમામ નિરાશાવાદ અને કિન્નાખોરી અને નફરતને, કડવા શબ્દોમાં ૫રોવીને, પોતાના મિત્રની અમીરી ઉ૫ર કટાક્ષની ઝડી વરસાવી.

ડાન આ બધુ સાંભળતો હોય તેવું  દેખીતી રીતે જણાતું હતું અને થોડી વાર ૫છી એ કેન્વીટ્ઝ તરફ વળ્યો. એણે એની સાથે લાગણીપૂર્વક હાથ મેળવ્યા.'તારો મોટો અહેસાન છે, કેન, મારા વડીલ', એણે કંઈક ઝાંખુપાંખુ અને અસ્પષ્ટ અવાજમાં કહ્યું, 'તારો મારા ઉપર હજાર ગણો ઉ૫કાર છે.''ઓહ  ભગવાન, તું  ગાંડો થયો છે કે શું?' ઘડિયાળીએ આટલા વર્ષોમાં પહેલી વાર પોતાના ચશ્મા ઉતારતા કહ્યું. હવે પછીની વાત ઉપરોક્ત ઘટનાનાં બે મહિના બાદ બની હતી.

કેન્વીટ્ઝ લોઅર બ્રોડ-વેની એક મોટી બેકરીનાં માલિકનાં રીપેર થઈ ગયેલા સોનાની ફ્રેમવાળા ચશ્મા ૫રત આ૫વા તે તરફ ગયો હતો.ત્યાં એક સ્ત્રી બેકરીનાં કલાર્કને ઓર્ડર લખાવી રહી હતી. કેન્વીટ્ઝ ત્યાંથી ૫સાર થયો.'આ બ્રેડનાં દસ સેન્ટ થશે.'  કલાર્ક કહી રહ્યો હતો.'હું અ૫ ટાઉનમાંથી, હંમેશા આઠ સેન્ટમાં ખરીદું છું.' ીએ કહ્યું. 'હવે તમે એ નહીં આ૫તા. હું ઘરે જતી વખતે ત્યાં થઈને જઈશ.'આ સ્ત્રીનો અવાજ કંઈક જાણીતો હતો. ઘડિયાળી ત્યાં સહેજ અટકયો. 'ઓહ, મિ. કેન્વીટ્ઝ..' એ સ્ત્રીએ એને જોઇને આનંદિત સ્વરમાં પૂછયું, 'કેમ છો?'એ સ્ત્રીએ પહેરેલો રુંવાટીદાર, સુંદર, વૈભવશાળી કોટ અને બહાર ઊભેલી શાનદાર ગાડીનાં ૫રિપેક્ષમાં આપણો આ શ્રીમાન કેન્વીટ્ઝ પોતાની સમાજવાદ અને અર્થશાસ્ત્રની સમજણને ચકાસવાની કોશિશ કરી રહ્યો હતો.'ઓહ, મિસ બોયન...' એણે વાક્યની શરૂઆત કરતા કહ્યું.'મિસિસ કિન્સોલ્વીંગ,' એ સ્ત્રીએ કેન્વીટ્ઝનું વાક્ય સુધારતા કહ્યું. 'ડાન અને મેં એક મહિના પહેલાં જ લગ્ન કરી લીધા છે.'

સર્જકનો પરિચય

ઓ. હેન્રી (વિલિયમ સિડની પોર્ટર)

જન્મ : તા. ૧૧ સપ્ટેમ્બર, ૧૮૬૨, ગ્રીન્સબોરો,અમેરિકા

મૃત્યુ : ૫, જુન, ૧૯૧૦ , ન્યુયોર્ક, અમેરિકા

મૂળ નામ વિલિયમ સિડની પોર્ટર, તખલ્લુસ ઓ. હેન્રીનો જન્મ તા. ૧૧ સપ્ટેમ્બર, ૧૮૬૨માં અમેરિકાનાં નોર્થ કેરોલીના રાજ્યનાં ગ્રીન્સબોરો નગરમાં થયો હતો. પિતા તબીબ હતા. વિલિયમ ત્રણ વર્ષનાં હતા ત્યારે એમનાં માતાનું મૃત્યુ થયું. એમનાં ફોઈ કે જેઓ શિક્ષિકા હતા એમણે ભણાવ્યા. વાંચવાનો શોખ એમને  બાળપણથી હતો. યુવાનીમાં તેઓ ટેક્સાસ રાજ્યમાં ગયા, વિવિધ નોકરીઓ કરી. અનેક લોકોને મળ્યા. આ બધા લોકો ભવિષ્યમાં એમની વાર્તાઓનાં પાત્ર બન્યા. એમણે એથેલ સાથે લગ્ન કર્યા. લગ્નજીવન ઘણું સુખી રહ્યું. પરંતુ એથેલ ઝાઝું જીવી ન શકી. ઓ. હેન્રી બેંકમાં કામ કરતા હતા ત્યારે નાણાંકીય ઉચાપતનાં ગુનાસર પર કેસ થયો. એવો ગુનો જે એમણે કર્યો નહોતો.

તેઓ જેલમાં ગયા ત્યારે પોતાનાં મોસાળમાં રહીને ઊછરતી દિકરીને આથક મદદ કરવા એમણે વાર્તાઓ લખવા માંડી. જેલનાં સાથી કેદીઓનો સ્વભાવ, એમની રીતભાત પણ એમની વાર્તાઓનો હિસ્સો બન્યા. જેલમાંથી છૂટયા બાદ તેઓ ન્યૂયોર્ક સ્થાયી થયા. વીસમી સદીનો શરૂઆતનો સમય ઓ. હેન્રીનો લેખનનો સુવર્ણકાળ હતો. પોતે ઘણું સહન કર્યુ.  પરંતુ એનાં દુ:ખની જરા સરખી છાયા પણ એમની વાર્તાઓમાં નથી. એમની વાર્તાઓ સામાન્ય  વ્યક્તિઓની વાર્તાઓ છે. એવી વ્યક્તિઓ જે મહેનતથી આગળ વધવાની સદા કોશિશ કરતા રહે છે. રમૂજ, શબ્દરમત, શબ્દશ્લેષથી લસલસતી ઓ. હેન્રીની વાર્તાઓની ગૂંથણી ગજબની છે. વાર્તાઓનાં અંત ચોક્કસપણે ચમત્કારિક હોય છે. Expect the Unexpected.  અને એ જ એની મઝા છે.

આપણે અંત વાંચીએ પછી એની સાપેક્ષમાં વાર્તા ફરી પાછી વાંચવી પડે. વાર્તાનું અણધાર્યાપણું જ રસપ્રદ હોય છે. વિખ્યાત એનીમેશન પાત્રો 'ટોમ એન્ડ જેરી'નાં સર્જક ચક જોન્સ કહે છે કે 'અણધાર્યાપણાનું મૂલ્ય મને ઓ. હેન્રીએ સમજાવ્યુ હતુ. ઓ. હેન્રીએ એક વાર પક્ષીની સુવાસ અને ફૂલોનાં અવાજની વાત કરી હતી. એવંં શી રીતે બને? વેલ, પક્ષીઓ રાંધેલા મરઘાં હતા, જેની સોડમ આવી રહી હતી અને પતરાની દીવાલ પર સૂકવેલા સૂરજમુખીનાં સુક્કા ફુલો પવનમાં હાલતા હતા, જેનો અવાજ આવી રહ્યો હતો!' ઓ. હેન્રી કહે છે કે વાર્તા ટેબલ પર બેઠાં બેઠાં વિચારીને લખાતી નથી. વાર્તા લોકોને મળવાથી મળે છે.

ઓ. હેન્રીને તેમની ઘણી વાર્તાનાં તાણાવાણા બગીચાની બેન્ચ પરથી, સ્ટ્રીટલાઇટ નીચેથી કે ન્યૂઝપેપર સ્ટેન્ડ પરથી મળ્યા હતા.ઓ. હેન્રી ૫, જુન, ૧૯૧૦નાં દિવસે  ૪૮ વર્ષની વયે હોસ્પિટલમાં મૃત્યુ પામ્યા ત્યારે એના આખરી શબ્દો હતા, 'અજવાળુ કરો હું અંધારામાં મારા ઘરે જવા માંગતો નથી' એને મન મૃત્યુ એટલે પોતાના ઘરે પાછા ફરવું. આવા સરળ, બધાને ગમે એવા, સમજાય એવા અને અદભૂત ચમત્કૃતિનાં સર્જકને સો સો સલામ.