આલમની આઠમી અજાયબી જેવો આદમી : લિયોનાર્દો' દ વિન્ચી!

પાંચસો વર્ષ અગાઉ દુનિયા છોડી ગયેલો અને આજે ય જગતનું સૌથી મોંઘું ચિત્ર જેના નામે છે, એવી આ પ્રતિભાને 'શું આવડે છે?' એ કરતાં 'શું આવડતું નહોતું?' એ સવાલ લાગુ પડે!

વન્સ અપોન એ ટાઈમ, ઇટાલીના મિલાનમાં એક ચિત્રકારને નગરની દીવાલ પર ચિત્ર દોરવાનું કામ સોંપવામાં આવ્યું. નામ મોટું. દામ તગડા. પણ ભાઈસાહેબ યાને વિંચી ગામનો લિઓનાર્દો રોજ ત્યાં આવી બેસે. પણ કશું ચીતરે નહિ!ધીરે ધીરે ગણગણાટ ચાલુ થયો. ખાટાસવાદીયા ટાંટિયાખેંચુઓની ફરિયાદ શરૂ થઈ. પણ એ તો નિર્લેપ. મહિનાઓ આમ કાઢયા પછી એણે સટાસટ રેખાઓ દોરવાની શરૂ કરી. પહેલા ચિત્ર મનમાં રચ્યું તપસ્યા કરીને બરાબર ને પછી ફ્રેસ્કો ટેક્નિકથી ભીંતે રજૂ કર્યું.

(મંત્ર : ફર્સ્ટ થિંક ડીપ, ધેન પ્લાન વિથ પેશન્સ એન્ડ લાસ્ટલી એક્ઝિક્યુટ વિથ પેશન) એ ડેન બ્રાઉનની 'દા વિંચી કોડ'થી આખા જગતમાં સસ્પેન્સ ઉભો કરી દેનાર 'ધ લાસ્ટ સપર' પોતાના અંગત શિષ્ય જુદાસની જ દગાખોરીથી ક્રોસ પર જડાવા જીસસ પકડાયા એ પહેલાનું આખરી વાળુ (રાત્રિભોજન). જેનું સેન્ટર ઈસુનું લલાટ છે. અને ચહેરાને બદલે હાથોના હાવભાવથી બધાના એક્સપ્રેશન છે!ડુ યુ નો ? આ માસ્ટર ક્રિએટર ઇનોવેટર લિઓનાર્દો દ વિંચીની આખી નોંધપોથી સલામત મળી આવી. જેમાં એના આઈડિયાઝ, કાચા સ્કેચીઝ. એણે બનાવવા ધારેલી અવનવા મશીનની ડિઝાઇન્સ, જેમાં હેલિકોપ્ટરથી હેન્ડપમ્પ ને રોબોટથી રોકેટ લૉન્ચર સુધીની ચીજો સામેલ છે.

એનું એક્ઝિબિશન સગી આંખે ઈટાલીના મિલાનમાં જોયું છે. પેરિસના લુવ્રમાં એના માસ્ટરપીસ ચિત્રો જોયા હતા એમ! એ નોટબુક્સની કોપીઝ અમુક ખાસ મ્યુઝિયમ ને યુનિવસટીમાં છે. પણ એ કમ્પ્લીટ ઓરિજિનલ વર્ક કોની પાસે છે જાણો છો? માઈક્રોસોફ્ટના મહાકુબેરપતિ બિલ ગેટ્સ પાસે પર્સનલ કલેક્શનમાં. અચ્છા વાચક ને સ્વયં ઇનોવેટર એવા બિલભાઈએ મોટા મહેલોની પ્રોપર્ટી ખરીદવાને બદલે આ ઈન્ટલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી ખરીદી છે!વરસ પૂરું થાય ને ઘર કે હિસાબોની સાફસફાઈ થાય એમ ૨૦૧૯ જાય એ પહેલાં લિઓનાર્દો દ વિંચી નામના જીનિયસોના જીનિયસને વધુ એક વાર સલામી આપવી છે. એક લેખમાં સમાય એવું એ વ્યક્તિત્વ તો નથી જ. અગાધ પ્રદાન પર લેખોની સીરિઝ લખવી પડે. કારણ કે આ વર્ષે એની વિદાયની પાંચ સદી પુરી થઈ! ૨ મે, ૧૫૧૯ના રોજ ૬૭ વર્ષની વયે આ ચમત્કારિક દિવ્યાત્મા દેહ છોડી ગયો ને વારસામાં આપી ગયો જિજ્ઞાાસાનો જીગરો. ક્યુરિયોસિટીનો કમાલ.

એ એને બચપણમાંથી મળેલો. મૂળ તો એ ય સ્ટીવ જોબ્સની જેમ જ નાજાયઝ ઔલાદ. એના પિતા ઈટાલીના વિંચી ગામમાં અતિપ્રતિષ્ઠિત. નોટરીનું કામ કરતા પિયરે. એની જેના વિશે કોઈ માહિતી નથી મળતી એ મા ખેડૂતકન્યા. એમના અફેરનું સંતાન એટલે આ લિયો! એના ૧૫ એપ્રિલ ૧૪૫૨ના જન્મ પછી બાપ બીજે પરણી ગયો ને મા ય. પણ સદનસીબે બાપે એને એનું નામ આપ્યું. વિરાટ અનુષ્કા જ્યાં લગ્ન કરવા જાય એ ઈટાલીના બેહદ ખૂબસુરત ટસ્કની પ્રદેશના ખેતરોમાં રખડતાં આ છોકરાને પ્રકૃતિને ક્લોઝ અપમાં જોવાની ટેવ પડી. અનૌરસ પિતાના ટેબલ પરથી લાવેલા કાગળોમાં ફૂલો ને ધોધ ચીતરતો.

સ્કૂલનું ઠેકાણું નહોતું. પ્રકૃતિ એની પાઠશાળા બની. ગુરુ જ મધર નેચર હોય ત્યાં શિષ્ય જેવો તેવો પાકે?ટીનએજમાં એનો સંપર્ક એના કાકા સાથે થયો, જે એને પ્રવાસ ને પુસ્તકોની વાતો કહેતા. કાકા એની મિલકત વારસામાં આપી ગયા આ જુવાનને. ને એ ઇટાલીમાં ફ્લોરેન્સ જઈ ચિત્રકાર વોરેશિયોનો સહાયક બન્યો. પોતે તો ચિત્રકામ જાતે જ શીખેલો. પક્ષી એને ગમે. પિંજરા ખરીદે ને પછી ખોલીને પંખી મુક્ત ગગનમાં ઉડાડી મૂકે. પણ એની પાંખો ધ્યાનથી નિહાળે ને આબેહૂબ ચીતરે. એમાંથી એને ઉડવાનું મશીન બનાવવાનો વિચાર આવ્યો.

મૂળ તો એનું નિરીક્ષણ સતેજ. આપણે જોઈએ ને એ સ્કેનિંગ કરે. એમાંથી થતા સવાલોનો જવાબ શોધે. માનવશરીર બહારનું તો બધા ચીતરે પણ તબીબીશાસ્ત્રમાં એમઆરઆઈ સ્કેન નહોતો ત્યારે હૃદયના વાલ્વ કામગીરી સહિત ચીતરીને એણે વર્તમાન કાડયોલોજીનો પાયો નાખી દીધો!આમ તો એ ડાબોડી નોર્મલ માણસ હતો. કળાકાર તરીકે પ્રસિદ્ધ થઇ ખાસ લાંબુ કે ટૂંકું ન કહેવાય એવું ૬૭ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીને ૧૫૧૯ની ૨જી મેએ ગુજરી ગયો. એના અવસાન પર ઝાઝો હોહાદેકારો પણ ન થયો. વેટિકનમાં સીસટીન ચેપલની છત ચીતરવામાં માઈકલ એન્જેલોની પસંદગી થઈ એમાં રાજરમતને લીધે એનું નામ કપાઈ ગયેલું.

મૃત્યુ વખતે એ ઈટાલીયન હોવા છતાં ખુદના દેશમાં ઉપેક્ષિત થઈને ફ્રાન્સ રાજાનો માનીતો સેવક હતો-બસ! એનું નામ ધરાવતાં અત્યારના હોલિવૂડ સ્ટાર લિયોનાર્દો ડિ કેપ્રિયો જેટલી પ્રસિદ્ધિ પણ એને મળી નહોતી!પણ જગતની પ્રત્યેક મેધાવી ટેલેન્ટેડ વ્યકિતઓની માફક એ એના કાળ કરતાં ઘણો વહેલો જન્મી ગયેલો! આમ તો ૫૬૭ વર્ષ વહેલો કહેવું પણ ખોટું ગણાય, કારણ કે દુનિયા કદાચ આજે પણ ત્યારના લિયોનાર્દો દ વિન્ચી માટે તૈયાર નથી. આ નોર્મલ દેખાતો માણસ જે ક્ષેત્રોમાં મહારત ધરાવતો હતો, તેની યાદી જ એને આજે પણ એબ્નોર્મલ ઉર્ફે અસામાન્ય ઠરાવવા પૂરતી છે!જરા વિચારો.

એક જ માણસ આજથી અડધી સહસ્ત્રાબ્દી અગાઉના અલ્પવિકસીત જમાનામાં બેનમૂન ચિત્રકાર બને, ....એ પણ એવો ચિત્રકાર જેનું સર્જન આજની તારીખે પણ જગતના ખૂણે ખૂણે વિખ્યાત હોય... ઉપરાંત ગણિતશાસ્ત્ર, ભૂમિતિ, યંત્રવિજ્ઞાાન, શરીરશાસ્ત્ર, તબીબીવિદ્યા, વનસ્પતિશાસ્ત્ર, રસાયણવિજ્ઞાાન, શસ્ત્રવિદ્યા, ભૌતિકવિજ્ઞાાન, સંગીત, પર્યાવરણ, સ્થાપત્ય, ખગોળશાસ્ત્ર, સાહિત્ય, એટ સેટરા તમામમાં અદ્દભૂત આવડત ધરાવતો હોય... એને આલમની આઠમી અજાયબી ન કહો તો શું કહો? જો આ માણસ આજના પેટન્ટ યુગમાં જીવતો હોત તો ઓછામાં ઓછા ૫૦૦ (જી હા અંકે પાંચસો પૂરા) આવિષ્કારોની પેટન્ટ બેશક એના નામે હોત!૧૨મા ધોરણમાં મેથ્સ- સાયન્સનું સ્કોરિંગ કરી મોટા તીર માર્યાના ભ્રમમાં જીવતા આપણા સમાજને સમજાય તેવી ભાષામાં કહીએ તો લિયોનાર્દો દ વિન્ચી એકસાથે, એકીસમયે, એક જ જીંદગીમાં આટસ્ટ,  આકટેકટ,  ડોકટર, એન્જીનીયર, સોલ્જર, ઇકોલોજીસ્ટ, બોટનીસ્ટ વગેરે વગેરે બધું જ હતો! એ ય પાછો 'માસ્ટર ઓફ ઓલ'!

એણે કોઇ ક્ષેત્રમાં ચંચુપાત નહોતો કર્યો, સીધો પંડિત જ બન્યો હતો! કોઇનીયે સહાય લીધા વિના એકલા હાથે! એ જાદૂગર પણ હતો! કેમ વળી? આટલી બધી બાબતોમાં કૌશલ્ય ધરાવનાર કસબી કોઇ હાડચામનો ઇન્સાન નહીં પણ જાદુગર જ હોઇ શકે!જરા ડિટેઇલમાં વાત કરીએ. ચિત્રકળામાં પાંચિયાભારનો ય રસ ન ધરાવતી વ્યકિત પણ 'મોનાલિસા' નામના જગવિખ્યાત ચિત્રથી અજાણ હોય નહીં. દરેક જીવતા અને દેખતા માણસે એની જીંદગીમાં કમસેકમ એક વાર તો આ ચિત્રની પ્રતિકૃતિ જોઇ જ હોય! મૂળ તો ઇ.સ. ૧૫૦૩માં ફલોરેન્સ નગરના વેપારી જયોકોન્ડાની યુવાન પત્નીને મોડેલ તરીકે પસંદ કરીને લિયોનાર્દોએ આ ચિત્ર બનાવેલું. એણે આ માટે એ કાળની સ્થાપિત પરંપરાઓ તોડીને ચિત્રમાં ભપકાદાર વસ્ત્રાભૂષણને બદલે સાદા ઘેરા રંગના વસ્ત્રો પહેરાવ્યા. સામાન્ય રીતે સ્ત્રીના સૌંદર્યને ઉભારવામાં તેની આંખનું મહત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. પણ લિયોનાર્દોએ મોનાલિસાને ભ્રમર વિનાની દિવ્ય સુંદરતા આપી! એનું સ્મિત ચર્ચાય છે,પણ એમાં હોંઠના વળાંક જોજો.

'મોનાલિસા'થી લિયાનાર્દોએ પહેલી વાર ઝાંખી રોશનીમાં (ડીમલાઇટ ઇફેકટ)માં ઘૂમિલ (ગ્લુમી) લાગતા ચિત્રો બનાવવાનો ટ્રેન્ડ ચાલુ કર્યો, જે છાયા-પ્રકાશની રચના આજે કોઇ પણ કલાસિક વિઝયુઅલ માટે અનિવાર્ય લેખાય છે! એની સાયન્સની સમજ એને ચિત્રોમાં બહુ કામ આવતી. રંગોની ભૂકીમાં તેલ મેળવીને એણે સર્વપ્રથમવાર 'ઓઇલ ટેમ્પેરા'નો આજે રૂટિન, પણ ત્યારે ક્રાંતિકારી પ્રયોગ કરેલો! વિજ્ઞાાનની પાકી ખબર હોઈને એના ચિત્રોમાં પાણીનું વહેણ પણ વૈજ્ઞાાનિક રહેતું ! કપડાંના સળ ને પ્રકાશ પણ. પાછો નકશા બનાવવાનો નિષ્ણાત. એણે કોરા 'ટુ ડી ફ્લેટ' ને બદલે વળી ત્યાં વિજ્ઞાાનમાં કળા ભેળવીને ભુપૃષ્ઠના નકશા પહાડ, સરોવર, ખીણ ચિતરીને રચવાના શરૂ કર્યા. આ બેવડી સમજનો સિમ્બોલ એટલે એનું જગપ્રસિદ્ધ અને આ લેખ સાથે છપાયેલું ચિત્ર 'વિટ્રુવિઅન મેન'.

પુરુષ અને પરમનો સંબંધ જોડતું આ ચિત્ર એની મેલ એનેટોમી સિમેટ્રી માટે જગવિખ્યાત છે. માનવશરીરનું મધ્યકેન્દ્ર એની નાભિ છે. એને ચિત્રના વર્તુળમાં કેન્દ્રમાં રાખવામાં આવી છે. જે વર્તુળ ગૂઢ બ્રહ્મ યાને સ્પિરિચ્યુઆલિટીના પૂર્ણ ચક્રનું પ્રતીક છે. જ્યારે ફરતો એક સ્કવેર ચોરસ છે. જે સંસાર યાને ભૌતિક જગતનું રૂપક છે. પુરુષની પ્રજનેન્દ્રિય એના કેન્દ્રમાં છે એક નાનો સ્કવેર લીટીઓ થઈ ત્યાં પણ છે. આનંદ અને કામના,જોય એન્ડ ડિઝાયરની પૃથ્વીનું નિરૂપણ એમાં છે. ક્રાઈસ્ટ મુદ્રાના ક્રોસ જેવા હાથ. એક જ ચિત્રમાં માણસની અમાપ સંભાવના ને વર્તમાન વાસ્તવ બેઉ છે! એ ય કોઈ રંગો કે બીજા અઘરા પ્રતીકો વિના!

લિયોનાર્દોએ એક પણ એવો સબ્જેકટ છોડયો નહોતો કે જેના પરથી એણે પેઇન્ટીંગ ન બનાવ્યું હોય! 'વર્જીન ઓફ ધ રોકસ', 'એડોરેશન ઓફ મેજાઇ', 'એન્સીએશન', 'વર્જીન એન્ડ ધ ચાઇલ્ડ', 'સેઇન્ટ એન એન્ડ ઇન્ફન્ટ સેઇન્ટ જોન' જેવા વિશ્વવિખ્યાત ચિત્રોનો આ સર્જક રૂપાળા ચહેરાઓ કરતાં કદરૂપી આકૃતિઓ દોરવામાં વિશેષ રસ લેતો. એને લાગતું કે સપ્રમાણ મુખ દોરવું સહેલું છે, પણ બેડોળ દેખાવ ચીતરવો કઠિન છે! લિયોનાર્દોને ઇતિહાસમાં અવિચળ સ્થાન અપાવવા માટે એની ચિત્રકળા જ કાફી હતી. પણ લિયોનાર્દોએ ઇતિહાસને ઘણું આપવાનું હતું!

લિયોનાર્દો એના કાળનો યાને નવજાગરણ (રેનેસાં) તરીકે ઓળખાતા યુગનો સર્વશ્રેષ્ઠ સાયન્ટીસ્ટ હતો! એ વિજ્ઞાાની જ નહીં, સંશોધક (ઈન્વેન્ટર એન્ડ રીસર્ચર) પણ હતો. સદેહે હવામાં ઉડનાર એ કદાચ પહેલો બેપગાળો મનુષ્ય હતો! કળા અને વિજ્ઞાાનનો આવો બેજોડ સમન્વય પાછળથી જગતે જોયો નથી. લિયોનાર્દોને એવો ડર હતો કે વિજ્ઞાાનના રોમાંચક રહસ્યો જો કોઈ દુર્જનના હાથમાં જતા રહેશે, તો વિશ્વ વિનાશના આરે આવીને ઉભું રહેશે. (એની સિઘ્ધિઓ તો ઠીક, ભય પણ કેવો દીર્ઘદ્રષ્ટિવાળો હતો!) એટલે એણે નોંધપોથીમાં અવળા અક્ષરે અરીસો રાખો તો વંચાય તેવી નોંધ ડાબા હાથે લખીને કરી હતી! (એ જ આજે લાયક એવા બિલ ગેટ્સના હાથોમાં સલામત છે એ અગમનિગમની કુદરતે એનું રાખેલું ધ્યાન!)શું નહોતું એ નોંધમાં? આજે હોલિવૂડની એકશન ફિલ્મોમાં વારંવાર દેખાતા 'મલ્ટીબેરલ મિસાઈલ લોન્ચર' જેવી ગનની તેમાં રૂપરેખા હતી.

સંસારની સૌપ્રથમ ટેન્કનો સ્કેચ હતો. રોલિંગ મિલ્સ, શીટ આયર્ન, લાકડા કાપવાનું ઓટોમેટિક મશીન, ડ્રિલ્સ ક્રેઈન, ઓટોમોબાઈલ જેક, રોલર બેરિંગ, સબમરીન, સમુદ્રમાં ડૂબકી મારવા સમયે પહેરાતો પોશાક... આ બધી જ ચીજો આજે આપણા રોજીંદા જીવનનો નિયમિત હિસ્સો બની ગઈ છે. આ બધાની સૌપ્રથમ નકકર કલ્પના અને પરફેકટ મોડેલ લિયોનાર્દોએ બનાવ્યા હત!લિયોનાર્દોની ટેન્ક ભારે ઉપયોગી અને વ્યવસ્થિત હતી, પણ એ સમય આઘુનિક ઈંધણનો યુગ શરૂ ન થયો હોઈ એ વાસ્તવિકતામાં ન પલટાઈ શકી. પણ લિયોનાર્દો માટે આવી અભૂતપૂર્વ શોધો તો ડાબા હાથનો ખેલ હતી! હવાની ગતિ માપવા માટે એણે પંખા જેવા આકારનું 'એનીમોમીટર' બનાવ્યું હતું. આજની 'ગિયર સીસ્ટમ'ના ભીષ્મપિતામહ જેવી 'વેરિયેબલ સ્પીડ ડ્રાઈવ'ની સીસ્ટમ તેણે સમજાવી હતી.

આજે ખૂબ વપરાતા હાઈડ્રોલિક પાવર (જળશકિત)ની કમાલનો આગોતરો અંદાજ લગાવી એણે ૭૦ ફૂટ ઉંચા સ્વયંસંચાલિત પંપનું ભારે અટપટું મોડેલ બનાવ્યું હતું, જેમાં મર્યાદિત શકિતનો ઈનપુટ આપ્યા પછી પાણીના દબાણની વધઘટના આધારે ફરતા ચક્રો ઘણી વધારે ઉર્જાનો આઉટપુટ આપ્યા જ કરે!લિયોનાર્દોએ જ આજે એકદમ કોમન થઈ ગયેલી એવી ઘડિયાળ બનાવેલી, જે ઓટોમેટિક હોય અને પાછી કલાક અને મિનિટ બંનેનો સમય એકસાથે બતાવે! આ અગાઉ માત્ર રેતશીશી જ સમય માપવા વપરાતી હતી. અચંબાનો ઓવરડોઝ થાય તેવી વાત તો એ કે જે જમાનામાં મોટરકાર કે સ્કૂટર તો શું, તેનું ખ્વાબ પણ અસ્તિત્વ ધરાવતું નહોતું, એ જમાનામાં લિયોનાર્દોએ વાહન કેટલા અંતર ચાલ્યું એ માપતું જગતનું પહેલું 'ઓડોમીટર' બનાવી કાઢેલું!

ટસ્કની અને અમ્બ્રિયા પ્રદેશમાં ઈંચે ઈંચ ફરીને નકશા બનાવવાનું (લિયોનાર્દો કાર્ટોગ્રાફીનો પણ ખાં હતો!) કામ સ્વીકારતી વખતે એણે બનાવેલી ઠેલણગાડીમાં આ ઓડોમીટર જોડેલું.લિયોનાર્દોએ લાકડાના પિરામિડ આકારના ઢાંચાને લિનનથી ઢાંકીને વિશ્વનો પ્રથમ પેરેશૂટ બનાવ્યો, જેની મદદથી એ હવામાં તર્યો પણ ખરો! પતંગથી પવન ઉર્જા નાથવાના પ્રયોગો એણે કરેલા. ઈ.સ. ૧૪૯૦માં એણે હવામાં ઉડવા માટેનું પાંખ, સ્કૂ અને ચક્રોવાળું એક મશીન બનાવવાનું શરૂ કર્યું. એ હતું સંસારનું સર્વપ્રથમ હેલિકોપ્ટર! એની ડિઝાઈન અને આજના વિમાનોની ડિઝાઈન વચ્ચે કોઈ સૈઘ્ધાંતિક ફરક નહોતો. લિયોનાર્દોનું કમનસીબ એ કે પોતે સર્જેલો ઢાંચો ઉડાડવા માટે ૧૫મી સદીમાં એની પાસે કોઈ કૃત્રિમ બળતણરૂપી શકિત મોજૂદ નહોતી!

લિયોનાર્દોએ વનસ્પતિશાસ્ત્ર અને પ્રાણીશાસ્ત્રમાં પણ પ્રવેશ કરતાંવેત પોતાની આણ પાથરી દીધેલી. એણે સજીવસૃષ્ટિ યાને પશુ-પંખી-જંતુઓ- પુષ્પો વૃક્ષો- વનસ્પતિઓના વૈજ્ઞાાનિક વર્ગીકરણનો ભગીરથ પ્રયાસ કર્યો. એક વાર એણે ઉપલબ્ધ તત્વોનું આર્વતકોષ્ટક બનાવવાનો પ્રયત્ન પણ વગર લેબોરેટરીએ કરેલો! વનસ્પતિ પ્રકાશની મદદથી પોષણ મેળવે છે, એ થિયરી એણે શોધી બતાવેલી. મૂળિયા અને ફૂલોના વિકાસ-વિસ્તરણ ઉપર એણે વર્ષો સુધી નિરીક્ષણ રાખેલુ. વૃક્ષો કપાયા પછી એના લાકડા પર દેખાતા ચકરડાં ઉપરથી એનું આયુષ્ય નક્કી થઈ શકે છે, એવું આજે પણ લાજવાબ સંશોધન એણે એ વખતે આસાનીથી કરેલું. વનસ્પતિની સંવનનક્રિયા અને પુંકેસર-સ્ત્રીકેસરની ભારે ઝીણવટભરી આકૃતિઓ એણે દોરી બતાવેલી.

મૂળભૂત રીતે ચિત્રકાર એવા લિયોનાર્દોને માનવશરીર કેનવાસ પર કંડારતા કંડારતા એને અંદરથી જોવાની ઈચ્છા થઈ. એક ચિકિત્સક સાથે દોસ્તી કેળવી વાઢકાપ અને દવાઓનું જ્ઞાાન મેળવ્યું. પછી સમાજની ધૃણા અને ફરમાનોની પરવા કર્યા વિના મડદા ચીરવાનું કાર્ય શરૂ કર્યું! આશરે ૩૭ જેટલા મડદા ચીરી ખૂબ ઉંડાણથી માનવની શરીરરચના તપાસી. પછી આબેહૂબ તેના સ્કેચીઝ તૈયાર કર્યા. આ અદ્ભુત ચિત્રો થકી પહેલીવાર દુનિયાને મગજ, કરોડરજ્જુ અને હૃદયની સંપૂર્ણ આંતરિક રચના નિહાળવા મળી! વન્સ અગેઇન, દુનિયામાં પહેલીવાર માતાના ગર્ભમાં રહેલા શિશુનું એકઝેટ ચિત્ર એણે દોરી બતાવેલું! આજે દરેક ટેકસ્ટબૂકના હિસ્સા જેવા બનેલા માનવકંકાલ (સ્કેલેટોન) અને ચેતાતંત્ર - નાડી - સ્નાયુઓના ચિત્રો લિયોનાર્દોએ દોરેલા સ્કેચને જ અપગ્રેડ કરીને બનાવાયા છે. વર્ષો સુધી મેડિકલ સાયન્સની બેઝિક કિતાબોમાં માનવનો દેહ સમજવા લિયોનાર્દોના રેખાંકનો વપરાતા રહ્યા. એ ન બન્યા હોત, તો આજનું આધુનિક તબીબી વિજ્ઞાાન જ ન હોત!

લિયોનાર્દોએ સેન્ટ્રલાઇઝડ ડ્રેઇનેજ સીસ્ટમવાળા નગરોની આકૃતિઓ બનાવી. સિંચાઇ માટેની યોજનાઓ બનાવી ભૂમિતિના પ્રમેયો રચ્યા. ગણિતના સમીકરણો ઉકેલ્યા. 'ગ્રેટ હોર્સ' નામે એક પૂતળાનું એવું મોડેલ બનાવ્યું, કે ૧૬ વર્ષો સુધી તેનું કાસ્ટિંગ ન થઇ શકતા એ પ્રોજેકટ જ પડતો મુકાયેલો! કારકિર્દીની શરૂઆતમાં જ યુવાનવયે એણે મિલાનના શાસક ડયુક સ્ફેરાઝોને ભેટમાં આપવા ઘોડાની ખોપરીમાંથી 'લ્યૂટ' નામનું મધુર સંગીત રેલાવતું તંતુવાદ્ય બનાવેલું. આંખો જુએ તે દરેક વસ્તુનું ડ્રોઇંગ કરવાની કરામત કાબેલિયત ધરાવતા લિઓનાર્દોએ અંડર ગ્રાઉન્ડ ટ્રાફિક સીસ્ટમ પણ વિચારેલી!

બચપણથી જ લિયોનાર્દો જયોતિષ, ફિલસૂફી, ગણિત વગેરેનો રસથી અભ્યાસ કરતો. આગળ લખ્યું એમ એની મા વિન્ચી ગામની ૧૪ વર્ષની ખેડૂત કન્યા કેટરીના એના પિતાના ખેતરમાં નોકરાણી હતી! કોણ કહે છે કે, પ્રતિભાવાન સંતાન માટે ઉચ્ચ ખાનદાન, પરિપકવ શરીર સંબંધ અને પવિત્ર ધામક લગ્નવિધિ જોઇએ? પિતા પાસે ઉછેરતો લિયોનાર્દો સરસ ગાયક પણ હતો ! એણે પહેલું સિન્થેસાઈઝર જેવું વાદ્ય બનાવવા ય પ્રયાસ કરેલો. જુવાનવયે શકિતશાળી એવો કે મુઠ્ઠીમાં ભીંસીને ઘોડાની નાળ બેવડી વાળી દે! ઉમદા ઘોડેસ્વાર, કવિ અને પક્ષીઓનો પ્રેમી. પિતાના મિત્ર એન્ડ્રીઓ મહાન શિલ્પી હતા. એમની ચિત્રશાળામાં કિશોરવયે ભરતી થઇ ૧૦ વર્ષમાં લિયોનાર્દોએ એવો હુનર બતાવ્યો કે પોતાના શિષ્ય સામે ખુદ ટકી શકે તેમ નથી, એ મહેસૂસ કરીને ગુરૂએ ખુદ કાયમ માટે ચિત્રકામ મૂકી દીધું!

વાર તહેવારે 'ભારતીય સંસ્કૃતિના મહાપુરૂષો તો બધું ય જાણતા હતા' એવા બણગા ફૂંકતા ગપ્પીદાસોએ પશ્ચિમની પ્રગતિનું રહસ્ય લિયોનાર્દો દ વિન્ચી પાસેથી સમજવું જોઇએ. જૂના ગ્રંથોમાં વિમાનો કે શસ્ત્રોની કલ્પના હોય, એટલા માત્રથી તેનું અસ્તિત્વ સાબિત નથી થતું. તેના પ્રેકટિકલ અવતાર માટે જરૂરી સૂક્ષ્મ ગણત્રીઓ અને આકાર - સ્વરૂપના પરફેકટ સ્કેચીઝ હોય તો બુનિયાદી આવિષ્કાર સાર્થક થાય છે. હવાઇ તુક્કાઓ અને હકીકતના સાક્ષાત્કાર વચ્ચેનું આ અંતર ભારત અને યુરોપ જેટલું, યુરો અને રૂપિયાના ભાવફરક જેટલું હોય છે!

લિઓનાર્દોના અંગત કૌટુંબિક જીવન વિશે દંતકથાઓ સિવાયની અધિકૃત માહિતી ખાસ મળતી નથી. આટલા બધા મોરચે મંડાયેલા માણસને કદાચ પ્રેમ કે પરિવાર માટેની ફૂરસદ જ નહીં મળી હોય! જીવનની ઢળતી સંઘ્યાએ તેણે પોતાના એક છોકરડા જેવા રખડુ શાગિર્દ સલાઇને દત્તક લીધેલો. સિન્ડ્રેલાની સ્ટોરી પરથી બનેલી ડ્રયુ બેરિમોરની અંગ્રેજી ફિલ્મ 'એવર આફટર'માં લિયો અને સલાઇના રમૂજી પાત્રો બખૂબી દર્શાવાયા છે. કોઈકે ગુજરાતીમાં સ્કુલકોલેજના એન્યુઅલ ફેસ્ટિવલમાં લિઓનાર્દો ને આઇન્સ્ટાઈન ભેગા થાય એવું નાટક લખવું જોઈએ!

આજીવન લોકપ્રિયતા છતાં એને તરંગી અને તિકડમબાજ માની, સમાજનો એક વર્ગ એના આવિષ્કારોને હસી કાઢતો. આખરે એની છાપ સમ્રાટ અને ઉમરાવો માટે મિકેનિકલ સિંહ જેવા 'રમકડાં બનાવનાર' મનોરંજક માણસની જ રહી. કોઇની યે પ્રેરણા કે સહાય વિના એણે શકય તેટલું સર્જન કરી બતાવ્યું, પણ સરવાળે એ બધું જ અધૂરૂં રહી, કાગળોમાં કેદ થઇ ગયું!તો ય એ જમાનાના યુરોપમાં માંસાહારનો વિરોધી એવો શાકાહારી લિયોનાર્દો બડભાગી હતો કે એ તેજસ્વી પ્રતિભા સાથે 'સમજણ એ જ ઉત્તમ સુખ છે' અને 'ઈચ્છા વગર ઠલવાતું ભણતર યાદશક્તિ બગાડી નાખે છે' એમ માનતો કળા-વિજ્ઞાાનનો ઉપાસક જીવ વિશ્વગુરૂ ભારતમાં પેદા નહોતો થયો! નહીંતર....

ફાસ્ટ ફોરવર્ડ

'જગતમાં ત્રણ પ્રકારના માણસો હોય છે. કેટલાક જોઈ શકે છે. કેટલાક બતાવો ત્યારે નિહાળે છે. કેટલાકને દેખાતું જ નથી !' ( લિઓનાર્દો દ વિંચી )