મેનેજમેન્ટમાં ટેકનોલોજીનું મહત્વ

21મી સદીના બાકી રહેલા 80 વર્ષોમાં મેનેજમેન્ટે બદલાવું જ પડશે. અત્યાર સુધી આપણે મેનેજમેન્ટની બાબતમા સૌ પ્રથમ બ્રીટીશ અને પછી અમેરીકન મેનેજમેન્ટનું અનુસરણ કરી રહ્યા હતા 

ઝડપથી આગળ વધતી ટેકનોલોજી નિર્દય છે. તે કોઈ સીઈઓ કે કંપનીને છોડતી નથી. તે ભલભલી કંપનીઓને કાલગ્રસ્ત બનાવી દે છે. શુમ્પીટર નામના અર્થશાસ્ત્રી જે પોતાને કેઇન્સથી વધુ મોટા અર્થશાસ્ત્રી માનતા હતા અને વ્યક્તિગત ગ્રાન્ડી ઓસીટીથી ગ્રસ્ત હતા તેમણે 'ક્રીએટીવ ડીસ્ટ્રકશન'થી જાણીતો વિચાર અર્થશાસ્ત્રમા રજૂ કર્યો. તેમણે જણાવ્યું કે અર્થકારણનો સૌથી મોટો ડાયનેમીક ફોર્સ નવી ઊભરતી ટેકનોલોજી છે. 

થોમસકુક કંપની બંધ પડી
ઉપરના કથનનો સંદર્ભ ઇંગ્લેન્ડની થોમસ કુક કંપની સાથે છે ૧૭૮ વર્ષ જૂની આ કંપની ટ્રાવેલ્સ અને ટુરીઝમમાં જગતમા સૌથી જાણીતી કંપની હતી. ઇંગ્લેન્ડમાં તે સ્થપાઈ ત્યારે ભારતમા રેલ્વેઝની પણ સ્થાપના થઇ ન હતી. હવે આ કંપની બંધ થઇ ગઇ છે. તે કેમ બંધ પડી ? તે બંધ પડી કારણ કે હવે રેલ્વેઝ, એરલાઈન, હોટેલો, ટેક્ષીઓ, અન્ય હરવા ફરવાના અસંખ્ય સ્થળોનું બુકીંગ અને રીઝર્વેશન ઓનલાઈન થાય છે. એરલાઈનનું બુકીંગ કરાવવા તમારે એરલાઈન ઓફીસ જવાની જરૂર નથી કે ટ્રાવેલ એજન્ટની ઓફીસમાં પણ જવાની જરૂર નથી. મોટેભાગે હવે વીઝા પણ ઓનલાઈન થઇ ગયો છે. 

દૂર દૂર જવા પહોંચો તો તમારા ઓળખીતા તમને લેવા આવે તેવી પણ જરૂર રહી નથી. ટ્રાવેલર્સ ચેક્સની પણ જરૂર નથી. પહેલા થોમસ કુક કંપનીનો એજન્ટ તમને એરપોર્ટ પર રીસીવ કરતો હતો કે મુકવા આવતો હતો તેની કોઈ જરૂર નથી. થોમસ કુક કંપનીએ તેના એંધાણ પહેલેથી જ પારખવા જોઇતા હતા અને ડીજીટલાઇઝેશનમા માસ્ટરી મેળવવી જોઇતી હતી.

તેણે તેમ કર્યું નહીં. થોમસ કુક કંપનીની જગતભરમા ૬૦૦ ઓફીસો ફેલાયેલી હતી અને તે પણ શહેરોની સૌથી મોંઘા અને ફેશનેબલ સ્થળો પર હતી. વળી હોટેલો અને એરલાઈન્સ એટલી બધી વધી ગઈ કે ટ્રાવેલ અને ટુર કંપનીઓ કમીશન પણ ઓછા થઇ ગયા. હોટેલ ટ્રીવાગોની આક્રમક જાહેરાતો આપણે સૌએ ટીવી પર જોઈ છે. તે ગ્રાહકોને મોટુ કમીશન આપતી હોય તો થોમસ કુક કંપનીનો ગજ ક્યાંથી વાગે ? 

ઇંગ્લેન્ડની થોમસ કુક કંપની
આ કંપની કોઈ નાનીસૂની ન હતી. દર વર્ષે તે ૧૬ દેશોમા થઇને ૧.૯૦ કરોડ પ્રવાસીઓને પોતાની સેવાઓ આપતી હતી. ઉપર જોયું તેમ તેની ૬૦૦ ઓફીસો ૧૬ દેશોમાં પથરાઈ હતી જેથી તેના ગંજાવર ઓવર હેડ ખર્ચાનો વાચકને ખયાલ આવશે. આ કંપનીઓના ખર્ચાની સામે તમે ઓનલાઈન ટ્રાવેલીંગ માહિતી અને બુકીંગ તથા રીર્ઝવેશનના ખર્ચાને સરખાવો. ડીજીટલ વ્યવહારનો ખર્ચો લગભગ શૂન્ય. 

૨૦૧૮ના વર્લ્ડ બેંક રીપોર્ટ મુજબ ૨૦૧૭ના વર્ષમાં ટ્રીપ એડવાઇઝર નામની ઓનલાઈન કંપનીએ ૫૪૬ બીલીયન ડોલર્સ જેટલો અધધધ વેપાર કર્યો. તેના ઓનલાઈન ટ્રાવેલ રીવ્યુઝની સંખ્યા ૬૬ કરોડ હતી. જો કે આ પ્રકારના વ્યવહારોમાં માનવીય તત્ત્વોનો અભાવ જોવા મળે છે અને જગતના હજી લાખો ગ્રાહકોને એવી ઇચ્છા હોય છે કે ટ્રાવેલ એજન્સી તેમને પ્રત્યક્ષ મળીને તેમને માર્ગદર્શન આપે અને ટ્રાવેલ અને ટુર અંગે હૈયાધારણ આપે.

ડીજીટલાઈઝેશન આજનો મુખ્ય મંત્ર છે તે ત્રીજી ઔદ્યોગીક ક્રાંતિનું મુખ્ય પરિબળ છે. અલબત્ત ચોથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ ઉભરી રહી છે તેના ડીજીટલાઈઝેશન તો હશે જ પરંતુ તેમા મુખ્ય ભાર આર્ટીફીશીયલ ઇન્ટેલીજન્સ અને રોબોટની સેવાઓ હશે. રોબોટ તમારા ઘરના કામ કરશે. તે રસોઈ કરસે, પીરસશે અને માદગીમા તમારી સેવા ચાકરી કરશે અને તમને યોગ્ય દવાનો ડોઝ આપશે. આ કાંઈ પરીકથા નથી.

૧૯૫૦ પહેલા ઇન્ટરનેટ પણ આપણને પરિકથા લાગતું હતું અને ચંદ્ર પર માનવ પહોંચશે તે પણ પરિકથા લાગતું હતું અને માનવીનું સરાસરી આયુષ્ય પશ્ચિમ જગતના ૮૦ વર્ષ પર પહોંચી જશે અને માણસના હૃદયમા કૃત્રિમ હૃદય બેસાડી શકાશે તે પણ પરીકથા લાગતું હતું. આનો સૂચિતાર્થ એ છે કે અર્થકારણમાં ઉત્પાદનના મુખ્ય ઘટક તરીકે પહેલા જે લેન્ડ, લેબર અને કેપીટલ અને મેનેજમેન્ટ હતા તેનને બદલે ઉત્પાદનનો મુખ્ય ઘટક નવું જ્ઞાાન બની ગયું છે. અહીં નવું જ્ઞાાન એટલે ઇન્ટલેકચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી અથવા ઇનોવેશન નવું જ્ઞાાનકીય ઉત્પાદન મૂડીપ્રધાન નથી કે શ્રમપ્રધાન નથી. તે જ્ઞાાનઘનિષ્ઠ છે. મૂડી તો મળવાની જ છે.

૨૧મી સદીમા મેનેજમેન્ટના પડકારો
૨૧મી સદીના બાકી રહેલા ૮૦ વર્ષોમાં મેનેજમેન્ટે બદલાવું જ પડશે. અત્યાર સુધી આપણે મેનેજમેન્ટની બાબતમા સૌ પ્રથમ બ્રીટીશ અને પછી અમેરીકન મેનેજમેન્ટનું અનુસરણ કરી રહ્યા હતા. લીમીટેડ લાયેબીલીટીવાળી જોઇનટ્ સ્ટોક કંપનીનો વિચાર પણ ઇંગ્લેન્ડમાંથી આવ્યો છે પરંતુ આપણા અનુભવે સમજાય કે બ્રિટીશ મેનેજમેન્ટ પરંપરાગત છે અને ડાયનેમીક નથી એટલે આપણે અમેરીકન મેનેજમેન્ટ પધ્ધતિઓ અપનાવી. 

હવે બ્રીટન પણ અમેરીકન મેનેજમેન્ટ પધ્ધતિઓ અપનાવી રહ્યું છે પંરતુ આવતા ત્રીસેક વર્ષમા એટલે કે ૨૦૫૦ પછી દુનિયાનો સૌથી સમૃધ્ધ દેશ (જીડીપીની દ્રષ્ટિએ) ચીન બનવાનો સંભવ છે અને ચાઈનીસ મેનેજમેન્ટની પધ્ધતિઓ પણ ભારત અપનાવે તે સંભવ છે. દા.ત. ચીનની હુવેઇ કે જેકમા જેવી કંપનીઓ જગવ્યાપી વ્યાપારમાં ઘણી સફળ થતી જાય છે.

ચીન હવે ઇનોવેશન દ્વારા ઉત્પાદન વધારી રહ્યું છે. આપણે જાપાનીસ કંપનીઓ જોડે સફળ સંયુક્ત સાહસો કર્યા છે જેમ કે મારૂતી સુઝુકી કે હીરો હોન્ડા પરંતુ ચીનની જોડે ભાગ્યે જ કર્યા છે. આપણે ચાઈનીસ મેનેજમેન્ટ પધ્ધતિ અનુકુળ રહેશે કે નહી તેની ખબર નથી. આપણે ચાઈનીસ કે જાપાનીસ ભાષા જાણતા નથી.

૨૧મી સદીનું મેનેજમેન્ટ
૨૧મી સદીનું મેનેજમેન્ટ કેવું હશે તેનો અત્યારે આપણને માત્ર ઝાંખો ખ્યાલ જ આવે છે. ૨૧મી સદીના મેનેજમેન્ટમા ૧. ડીજીટલાઇઝેશન ખૂબ વધશે ગીગ ઇકોનોમી એટલે કે ઉત્પાદનનું સબકોન્ટ્રાકટીંગ અને આઉટ સોર્સીંગ ઘણું વધશે. વળી મેનેજમેન્ટ કેન્દ્રમા વ્યક્તિ નહી પરંતુ ટીમવર્ક કેન્દ્રમા રહેશે અને બ્યુરોક્રેટીક વ્યવસ્થાતંત્રો લગભગ નાશ પામશે.