જાણો શું છે હોર્મોનલ ઈમ્બેલેંસના લક્ષણ અને તેનાથી બચવાના ઉપાય વિશે

નવી દિલ્હી, 31 ઓગસ્ટ 2019, શનિવાર

હોર્મોન્સના સંતુલનમાં થોડીક ખલેલ પહોંચે કે તેની અસર તુરંત જ આપણી ભૂખ, ઊંઘ અને સ્ટ્રેસ લેવલ પર થવા લાગે છે.  આ અસંતુલનનો અર્થ એ છે કે શરીરમાં હોર્મોન વધારે ઉત્પન્ન થાય છે અથવા ખૂબ ઓછા થાય છે. આ સમસ્યાને સમયસર સમજી અને તેની સારવાર કરવી તે મહત્વપૂર્ણ છે. આપણા શરીરમાં એક સ્ટ્રેસ હોર્મોન હોય છે જેને કાર્ટિસોલ કહેવામાં આવે છે. જે આપણા શરીરને સંકટની પરિસ્થિતિમાંથી બચવાના સંકેત મગજ સુધી પહોંચાડે છે.

આ જ હોર્મોનના કારણે હાર્ટબીટ, બ્લડ પ્રેશર અને બ્લડ શુગરનું પ્રમાણ પણ વધે છે. એક સંશોધનમાં, વૈજ્ઞાનિકોએ મોબાઇલ ફોનના ઉપયોગના કારણે કાર્ટિસોલના વધેલા સ્તર પર ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, તેનાથી મગજના પ્રિફેન્ટલ કોર્ટેક્સ પ્રભાવિત થાય છે અને તેની અસર સ્વરૂપે વ્યક્તિની નિર્ણય લેવાની અને લોજિકલ ક્ષમતાને અસર થાય છે.

અત્યાર સુધી એમ માનવામાં આવતું હતું કે હોર્મોન્સના અસંતુલનના કારણે મૂડ સ્વીંગ, શરીરમાં સોજો, મેનોપોઝ, નપુંસકતા,  દુર્બળતા અને ખીલ જેવી સમસ્યાઓ થાય છે. જો કે, હોર્મોન્સ ખરેખર આપણી તમામ શારીરિક અને માનસિક પ્રવૃત્તિઓને નિયંત્રિત કરવાનું કાર્ય કરે છે તેથી તેનો પ્રભાવ પણ વધારે થાય છે. 

શું છે હોર્મોન્સ ?

હોર્મોન્સ એ અંડોક્રાઈન ગ્રંથિમાંથી બનેલા રસાયણ હોય છે જે લોહી દ્વારા શરીરના અન્ય ભાગોમાં પહોંચી જુદા જુદા કાર્યો માટે એક મેસેંજરનું કામ કરે છે. હોર્મોન્સમાં વધારો અથવા ઘટાડો થવાથી શરીરનું મેટાબોલિઝમ પ્રભાવિત થવા લાગે છે.

મહત્વપૂર્ણ છે કે માનવ શરીરમાં કુલ 230 હોર્મોન્સ હોય છે. તેમાંથી કેટલાક હોર્મોન્સ અન્ય હોર્મોન્સની રચના અને સ્ત્રાવને પણ નિયંત્રિત કરે છે. તેવામાં વધતી ઉંમર, અતિશય તાણ, અનિયમિત જીવનશૈલી, સ્ટીરોઈડયુક્ત દવાઓનું સેવન, વધારે વજન હોર્મોનના લેવલને ખલેલ પહોંચાડે છે.

હોર્મોન્સની અસર

સ્ત્રીઓ પર અસર: મહિલાઓના શરીરની રચના જટિલ હોય છે. શોધ કહે છે કે લગભગ 50 ટકા સ્ત્રીઓમાં હોર્મોન્સમાં ખલેલની અસર તેમના જીવન પર પડે છે.  તેમના માટે માસિક સમયે, ગર્ભાવસ્થા સમયે અને મેનોપોઝની શરૂઆતમાં હોર્મોન્સનું અસંતુલન ઘણી સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે.

પુરુષો પર અસર: પુરુષોમાં હોર્મોન્સના અસંતુલનથી તાણ, ચીડિયાપણું,  સેક્સ માટે ઈચ્છા ન થવી, નપુંસકતા, દાઢી અથવા મૂછ જેવા વાળ વધારે ઉગવા કે ઓછા ઉગવા વગેરે સમસ્યા જોવા મળે છે.

બાળકો પર અસર:  બાળકોને સ્થૂળતા, શરીરનો અસંતુલિત વિકાસ. હોર્મોન્સની ઉણપના કારણે કિશોરાવસ્થામાં છોકરીઓમાં પોલિસીસ્ટિક ઓવરી સિન્ડ્રોમનું જોવા મળે છે. જ્યારે કિશોરોમાં અંડકોષનો વિકાસ પૂર્ણ થતો નથી.

હોર્મોન અસંતુલનનાં લક્ષણો

  વજનમાં વધારો, કમર પર ચરબી વધી જવી.

  સતત થાક લાગવો.

  નિંદ્રા અથવા અનિંદ્રા.

  ગેસ, કબજિયાત અને અપચો રહે.

  તાણ અને ચીડિયાપણું વધવું.

  અતિશય પરસેવો થવો.

  વાળ ખરવા, સફેદ વાળ થવા અને અણગમતા વાળ વધારે પ્રમાણમાં ઉગવા.

  ખૂબ તરસ લાગવી

  ક્યારેક ઠંડી તો ક્યારેક ગરમી થાય.

જાણો શું ખાવું, શું ન ખાવું

વધુ પડતી ચા, કોફી, ચોકલેટ, કોલ્ડ ડ્રિંક્સ વગેરેનું સેવન કરવાથી મહિલાઓની એડ્રેનલ ગ્રંથી વધારે સક્રિય બને છે.  જેના કારણે હોર્મોન્સ સ્ત્રાવ થાય છે. જંક ફૂડ અને કેટલાક ખોરાક જેમાં કેલેરી વધારે હોય છે તેનું સેવન કરવાનું ટાળવું જોઈએ. આ સાથે પૌષ્ટિક આહાર વધારે લેવો જેથી શરીરને વિટામિન, મિનરલ્સ, પ્રોટીન વગેરે મળે..

   તાજા ફળો અને શાકભાજીની માત્રામાં વધારો.

   ગ્રીન ટીમાં થિયાનાઇન હોય છે જે હોર્મોન્સને સંતુલિત રાખે છે.

   ભોજનમાં ઓટ અને દહીંનો ઉપયોગ વધારે કરો.

   શરીરમાં પાણી ઘટે નહીં તેનું ખાસ ધ્યાન રાખો.

   સૂર્યમુખીના બી, ઇંડા, ડ્રાયફ્રૂટ અને ચિકનમાં ઓમેગા 3 અને 6 હોય છે જે પણ હોર્મોન્સનું સંતુલન જાળવે છે.

  દિવસ દરમિયાન ખૂબ નાળિયેર પાણી પીવો.

વિવિધ પ્રકારના હોર્મોન્સ અને તેના નામ

થાઇરોઇડ હોર્મોન્સ: થાઇરોઇડ ગ્રંથિ મુખ્યત્વે બે હોર્મોન્સ, ટી 3  અને  ટી 4 ને સ્ત્રાવિત કરે છે. જેનું કાર્ય શરીરના મેટાબોલિઝમ સ્તરને સંતુલિત રાખવાનું છે. સાથે વજન, સ્ફૂર્તિ અને શરીરના તાપમાન જાળવવા માટે પણ તે મદદ કરે છે.  ત્વચા અને વાળ પર પણ તેની અસર પડે છે.

ઇન્સ્યુલિન: આ હોર્મોન સ્વાદુપિંડ દ્વારા સ્ત્રાવિત થાય છે. તેનું કાર્ય શરીરમાં કાર્બોહાઇડ્રેટ્સને ઊર્જામાં રૂપાંતરિત કરવાનું છે. આ હોર્મોન બ્લડ સુગર લેવલને કંટ્રોલ કરે છે.

એસ્ટ્રોજન: સ્ત્રીઓમાં, આ હોર્મોન અંડાશયમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જે માસિક સ્રાવ અને મેનોપોઝને નિયંત્રિત કરે છે અને તેને સંતુલિત કરે છે. આ હોર્મોનનું વધુ પડતું પ્રમાણ સ્તન કેન્સર, ડિપ્રેશન અને મૂડ સ્વીંગ જેવી સમસ્યાને નોંતરે છે.  આ ઉપરાંત સ્ત્રીઓમાં ખીલ, ત્વચાના રોગો અને વાળ ખરવા અને પાતળા થવા જેવી સમસ્યાઓ  પણ તેના કારણે થાય છે.

પ્રોજેસ્ટેરોન: સ્ત્રીઓમાં જોવા મળતું આ હોર્મોન  ગર્ભધારણમાં મદદ કરે છે. માસિક ચક્રને નિયમિત રાખી તે સ્ત્રીને ગર્ભવાસ્થા દરમિયાન માસિક થવા દેતું નથી. જ્યારે સ્ત્રી ગર્ભવતી નથી હોતી ત્યારે પ્રોજેસ્ટેરોનનું સ્તર ઓછું હોય છે અને માસિક ચક્ર શરૂ થાય છે.

પ્રોલેક્ટીન:  પિટ્યૂટરી ગ્રંથિ દ્વારા સ્ત્રાવિત આ હોર્મોન માતાને બાળકના જન્મ પછી તેને સ્તનપાન કરવામાં મદદ કરે છે. તેમજ સ્ત્રીની પ્રજનન ક્ષમતામાં વધારો કરે છે.

ટેસ્ટોસ્ટેરોન: પુરુષોમાં જોવા મળતો આ હોર્મોન સ્નાયુઓને વિકસાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેની ઉણપની સીધી અસર પુરુષોની પ્રજનન ક્ષમતા પર થાય છે. તેમના હાડકા પણ નબળા થવા લાગે છે.  

સેરોટોનિન: મૂડને અસર કરતું આ હોર્મોન યાદશક્તિ, સારી ઊંઘ અને સારા પાચનતંત્ર માટે જવાબદાર હોય છે. જો મગજ આ હોર્મોનનું ઉત્પાદન યોગ્ય પ્રમાણમાં ન કરે તો તાણ, આધાશીશી, વજનમાં વધારો અને  અનિંદ્રા જેવી સમસ્યા થાય છે. 

એડ્રેનાલિન: એડ્રેનલ  ગ્રંથિમાં ઉત્પન્ન થતું આ હોર્મોન મૂડ અને લાગણીઓને અસર કરે છે અને તાણથી તરત જ મુક્તિ આપે છે. આ હોર્મોન મેટાબોલિક સ્તરમાં વધારો કરે છે અને મગજમાં આનંદની ભાવના જગાડેછે.

ગ્રોથ હોર્મોન: આ હોર્મોન, સોમાટ્રોપિન હોર્મોન તરીકે પણ ઓળખાય છે.  જેમાં લગભગ 190 એમિનો એસિડ હોય છે. તે હોર્મોન વિકાસ અને મેટાબોલિઝ્મનો દર નક્કી કરે છે.