ચીનના બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઈનિશિએેટિવ પ્રોજેક્ટ પાછળ મોટું આર્થિક ષડયંત્ર

- વર્લ્ડ વિન્ડો

- હજુ થોડા સમય પહેલાં જ ચીનના બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઈનિશિએટિવ (બીઆરઆઈ) પ્રોજેક્ટમાં મોટા ભ્રષ્ટાચારનો આરોપ લાગ્યો હતો, હવે નવો અહેવાલ આવ્યો છે કે 75 દેશો એના કરજમાં ડૂબી ગયા છે

ચીનને દુનિયાનો સૌથી શક્તિશાળી દેશ બનાવવા માટે પ્રમુખ શિ જિનપિંગે ૨૦૧૩માં બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઈનિશિએેટિવ પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો હતો. ચીનથી યુરોપને જોડતા પ્રાચીન સિલ્ક રૂટને ફરીથી ધમધમતો કરવાના ને વેપારવૃદ્ધિના નામે આ યોજના શરૂ થઈ હતી, પણ તેનો છૂપો ઈરાદો કંઈક જુદો છે. ચીન આ રોડના માધ્યમથી વિદેશનીતિ મજબૂત બનાવવા માગે છે ને સાથે સાથે આથક-લશ્કરી પહોંચ વધારીને દુનિયા પર રાજ કરવા ધારે છે.

ચીને ૨૦૨૩માં આ પ્રોજેક્ટને ૧૦ વર્ષ થયા તેની ઉજવણી કરી હતી. એ વખતે જાહેર કરેલા આંકડાં પ્રમાણે ૧૫૧ દેશો બીઆરઆઈ પ્રોજેક્ટમાં જોડાઈ ચૂક્યા હતા. ૧૦૦ જેટલા દેશોમાં બીઆરઆઈના બેનર હેઠળ ૨૮૦૦ નાના-મોટા પ્રોજેક્ટ્સ ચાલી રહ્યા છે. પ્રોજેક્ટમાં કુલ ૧.૫ ટ્રિલિયન ડોલરનું રોકાણ થયું છે.

બીઆરઆઈમાં હિસ્સો લેનારા દેશોની કુલ વસતિ જગતની વસતિના ૭૫ ટકા જેટલી થાય છે અને વિશ્વની જીડીપીમાં અડધાથી વધુ હિસ્સો આ દેશોનો છે. થોડા સમય પહેલાં વર્લ્ડ બેંકના ટ્રેડ રીસર્ચમાં પણ કહેવાયું હતું કે આ રસ્તો ધમધમતો થશે તેના કારણે વિશ્વની જીડીપીમાં ૪.૧ ટકાનો વધારો થશે. સેન્ટર ફોર ઈકોનોમિક એન્ડ બિઝનેસ રીસર્ચના અહેવાલ પ્રમાણે ૨૦૪૦ સુધીમાં બીઆરઆઈ વિશ્વની આવકમાં ૭.૧ ટ્રિલિયન ડોલરની વાષક વૃદ્ધિ કરશે.

 બીઆરઆઈના કારણે જ ચીન અમેરિકાને પાછળ રાખીને વિશ્વની નંબર વન ઈકોનોમી બનવા ઈચ્છે છે. બંને વચ્ચે અત્યારે ૧૦-૧૨ ટ્રિલિયન ડોલરનો તફાવત છે. ચીનને આશા છે કે આગામી એક દશકામાં વિવિધ કારણોથી તેનું અર્થતંત્ર વિકસશે એમાં બીઆરઆઈ ખૂબ ચાવીરૂપ હશે.

બીઆરઆઈનો ચીનનો પ્લાન કાગળ પર જડબેસલાક છે. તેના પ્રોજેક્ટ્સ અને ફંડની નોંધ વૈશ્વિક સંસ્થાઓએ લેવી પડે છે એ જ તેનાથી એનું મહત્ત્વ સાબિત થાય છે. ચીન સસ્તું પ્રોડક્શન કરીને જે કમાણી કરે છે એનો મોટો હિસ્સો આ પ્રોજેક્ટમાં જઈ રહ્યો છે. જે કંપનીઓ આ પ્રોજેક્ટમાં સક્રિય છે એમાંથી ૬૦-૬૫ ટકા કંપનીઓ સરકારની માલિકીની છે. ને જે ખાનગી કંપનીઓ છે એ પણ સરકારી પ્રોજેક્ટ મેળવીને મલાઈદાર થયેલી છે એટલે આમ તો સરકારના પૈસા જ જિનપિંગના મહત્ત્વાકાંક્ષી પ્રોજેક્ટમાં પાછા આવી રહ્યાં છે.

જોકે, થોડાં સમય પહેલાં એમાં ભ્રષ્ટાચારનો આરોપ લાગ્યો હતો. ૧૦-૧૦ વર્ષથી ચીનની કંપનીઓ વિદેશમાં જ્યાં પ્રોજેક્ટ ચાલે છે ત્યાં મનમાની કરે છે. જે દેશમાં પ્રોજેક્ટ ચાલે છે ત્યાં સ્થાનિક સરકાર કે લોકલ કંપનીઓએ હાથ પર હાથ ધરીને બેસી રહેવું પડે છે. ચીનના પ્રમુખ શિ જિનપિંગના ઈશારે જે આદેશ છૂટે છે તે પ્રમાણે જ પ્રોજેક્ટ ચાલી રહ્યો છે.

પરિણામે સ્થાનિક લોકોમાં ચીનની મનમાની સામે ભારે રોષ છે. પાકિસ્તાન સહિતના ઘણા દેશોમાં વારંવાર નાગરિકો વિરોધ પ્રદર્શનો કરીને કામ અટકાવી રહ્યા છે એટલે ચીનની કંપનીઓ બમણો ફટકો પડી રહ્યો છે. ચીને જે ઝડપથી પ્રોજેક્ટ પૂરો કરવા ધાર્યો હતો એ પ્રમાણે થયો નહીં. પ્રોજેક્ટમાં સમય વધ્યો એટલે કંપનીઓને પણ સરવાળે એનો આર્થિક બોજ પડવા માંડયો છે. ભ્રષ્ટાચારના ગંભીર આરોપો લાગતા ઘણાં દેશોનો પ્રોજેક્ટ પરથી ભરોસો ડગમગી ગયો છે. થોડા સમય પહેલાં જ ફાઉન્ડેશન ફોર ડિફેન્સ ઓફ ડેમોક્રેસીના અહેવાલમાં બીઆરઆઈમાં અબજોના ભ્રષ્ટાચારનો આરોપ લાગ્યો હતો. 

એના એક્સપર્ટ્સે એવું તારણ આપ્યું હતું કે ચીન એના મૂળ લક્ષ્યને પાર પાડવામાં સરિયામ નિષ્ફળ નીવડયું છે. આ યોજનાથી ડઝનબંધ દેશોને મોટો આર્થિક ફટકો પડયો છે. ચીન તેમને લોન આપવાના નામે કરજમાં ડૂબાડે છે ને એ રકમમાંથી ચીનની કંપનીઓ ને ચીની અધિકારીઓ બેફામ ભ્રષ્ટાચાર આચરી રહ્યા છે. આ પ્રોજેક્ટથી સામાજિક વિખવાદ વધ્યો છે. જે દેશોમાં પ્રોજેક્ટ ચાલી રહ્યો છે તેમાં હિંસાના બનાવો વધ્યા છે. તે ઉપરાંત પર્યાવરણની રીતે બીઆરઆઈ બહુ મોટો ખતરો છે.

ચીન આ પ્રોજેક્ટ ૮૦-૨૦ના હિસાબે કરે છે. ૮૦ ટકા રકમ ચીન ખર્ચે છે ને ૨૦ ટકા રકમ જે તે દેશે આપવાની હોય છે. પરંતુ ચીન જે રકમ આપે છે એ લોન સ્વરૂપે હોય છે. અમુક લોન પાંચ વર્ષે ચૂકવવાની હોય છે, તો અમુક ૧૦-૨૦ વર્ષે. બહુ મોટો પ્રોજેક્ટ હોય તો ચીન ૩૦ વર્ષની લોન પણ આપે છે. લોનના બદલામાં એક તો ચીન એ દેશને પોતાના અંકુશમાં રાખે છે. બીજું, એ પ્રોજેક્ટમાંથી ફાયદો તો ચીની કંપનીઓને જ મળે છે. ભલે અત્યારે ચીની કંપનીઓ કે ચીનની સરકાર એમાં ફંડ આપતી હોય, પરંતુ વહેલા મોડી એ રકમ ચીનને પાછી મળવાની તો છે જ, પરંતુ એના બાંધકામમાંથી જે નફો મળે છે એમાં ચીનનો જ મોટો હિસ્સો રહે છે. ચીન રોકાણ કરે છે અને નફો પણ મેળવે છે. વહેલા મોડી એ લોન પાછી મળવાની તો છે જ એટલે ચીનને એ દેશોના ફંડમાંથી જ દબદબો કાયમ કરવાની તક મળે છે.

હવે નવા અહેવાલમાં જે દાવો થયો છે એ આમ તો અપેક્ષિત જ છે, પરંતુ એનાથી વધુ એક વખત ચીનનો ચહેરો ખુલ્લો પડી ગયો છે. ઓસ્ટ્રેલિયન વિદેશ નીતિ થિંક ટેંકે કહ્યું કે ૭૫ ગરીબ દેશો આ પ્રોજેક્ટના કારણે મોટાં કરજમાં ડૂબી ગયા છે. આ દેશોએ બીઆરઆઈના ભાગરૂપે ૩૫ અબજ ડોલરનું કરજ ચીન પાસેથી લઈ લીધું છે. એમાંથી ૨૨ અબજ ડોલરની લોન ચૂકવવાનો સમય થઈ ચૂક્યો હોવાથી ચીન એ દેશોને લોન ચૂકવવાનું દબાણ કરે છે. જો લોન ચૂકવી શકે તેમ ન હોય તો વ્યાજ વધારવાનું કહેવામાં આવે છે. અથવા તો એ દેશ જો વ્યૂહાત્મક રીતે ચીનને કામનો હોય તો એના ટાપુઓ, બંદરો, વિમાની મથકોને ભાડે મેળવવાની કવાયત શરૂ થાય છે.

અહેવાલનું માનીએ તો ચીને જે પ્રોજેક્ટમાં વિરોધ પ્રદર્શનો કે એવા કોઈ કારણથી વિલંબ થયો છે એમાં સ્થાનિક સરકારોને જવાબદાર ઠેરવીને તેમને વધી ગયેલું ફંડ નવેસરથી આપવા કે પછી એની લોન માટે ઊંચું વ્યાજ ચૂકવવાનું દબાણ પણ શરૂ કર્યું છે. પ્રોજેક્ટમાં વિલંબ થાય એમાંથી પણ ચીની કંપનીઓ કમાણીનો રસ્તો શોધી રહી છે. જે દેશો પર ચીન અત્યારે દબાણ કરે છે એમાં પાકિસ્તાન, કઝાકિસ્તાન, લાઓસ, મોંગોલિયા જેવા દેશો મુખ્ય છે. જો આ દેશો લોનની રકમ ન આપે તો તેમના બંદરો કે વિમાની મથકો કે જમીન ભાડે લઈને તેમના પાડોશી દેશો પર ચીનની પહોંચ વધે તેવા કાવતરાં અમલી બન્યા છે.

ચીની કંપનીઓએ અત્યાર સુધીમાં એક ટ્રિલિયન ડોલર જેવી માતબર રકમ બીઆરઆઈ પાછળ ખર્ચ કરી છે. એમાંથી આગામી પાંચેક વર્ષમાં ચીન ૩૮૫ અબજ ડોલરની લોન પાછી મેળવવાની કવાયત કરશે. એમાંય વળી ૭૫ ગરીબ દેશોએ તો અત્યારે જ ગમે તેમ કરીને ચીનને ૨૦થી ૩૫ અબજ ડોલરની રકમ આપવી પડે તેમ છે.

બધી રીતે જોતાં તો બીઆરઆઈ પ્રોજેક્ટ ચીનનું મોટું આર્થિક ષડયંત્ર જ છે. એક નહીં તો બીજી રીતે આ પ્રોજેક્ટમાંથી ચીનની સરકાર, ચીનની કંપનીઓ જ ફાયદો મેળવી રહી છે.