- અલ્પવિરામ

- વિદેશમાં સારી કારકિર્દીનું સ્વપ્ન જોનારા કામદારોને દલાલોની જાળમાંથી બચાવવાની દિશામાં આ એક સારી પહેલ કહી શકાય, પરંતુ...

- નરેન્દ્ર મોદી અને બેન્જામિન નેતન્યાહુ

ગયા વર્ષે સાતમી ઓક્ટોબરે હમાસ સાથે યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યા પછી, ઇઝરાયેલમાં પ્રવાસીઓની સંખ્યામાં તીવ્ર ઘટાડો થયો હતો. એક દેશમાં જ્યાં દર મહિને સરેરાશ ત્રણ લાખથી વધુ પ્રવાસીઓ આવતા હતા, યુદ્ધ શરૂ થયાના બીજા જ મહિને નવેમ્બરમાં આ સંખ્યા ઘટીને માત્ર ચાલીસ હજાર થઈ ગઈ હતી. તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે ઇઝરાયેલ હંમેશા યુદ્ધના જોખમોથી સુરક્ષિત પ્રવાસન સ્થળ તરીકે જાણીતું હતું. ઈઝરાયેલ પર કદી કોઈ અચાનક હુમલો ન કરી શકે એવી માન્યતા હતી. ઈઝરાયેલની જાસૂસી સંસ્થા મોસાદ જગતમાં નંબર વન સ્પાય એજન્સી તરીકેની પ્રતિષ્ઠા ધરાવતી હતી, પરંતુ હમાસે કરેલા હુમલા પછી એ પ્રતિષ્ઠા રહી નથી.

દર વર્ષે અન્ય દેશોની મોટી સંખ્યામાં એરલાઇન્સ અહીં હજારો પ્રવાસીઓને લાવે છે. પરસ્પર આતંકવાદ અને હિંસા પ્રેરિત વિસ્થાપનની ઘટનાઓ હોવા છતાં, વિદેશી પ્રવાસીઓ ત્રણ અબ્રાહમિક ધર્મો સાથે સંકળાયેલા ઐતિહાસિક સ્થળોની મુલાકાત લેવા માટે આકર્ષાય છે, પરંતુ હવે ત્યાં ફ્લાઇટ કેન્સલ કરવામાં આવી રહી છે તેથી પરિસ્થિતિ ચોક્કસપણે હજુય વધુ ખરાબ થવાની છે. આવી સ્થિતિમાં ઈઝરાયેલની આ શરતો ઉત્તર ભારતમાં રોજગારની સ્થિતિને વર્ણવવા માટે પૂરતી છે. છેલ્લા મહિનાથી, ઉત્તર ભારતમાં હજારો મજૂરો અને બાંધકામ કામદારો નોકરીઓ માટે ઉચ્ચ શારીરિક જોખમ ધરાવતા દેશ ઇઝરાયેલ જવા માટે લાઇન લગાવી રહ્યા છે. જ્યાં આકાશમાંથી મોતનું તાંડવ ત્રાટકે છે ત્યાં ભારતીય ગરીબ કામદાર પોતાના નસીબ અજમાવવા દોટ મૂકી રહ્યો છે. આ પહેલી નજરે નવી નવાઈની વાત લાગે છે.

ઇઝરાયેલની વિનંતી પર, ઉત્તર પ્રદેશ અને હરિયાણાની સરકારોએ ઇઝરાયેલમાં ૧૦,૦૦૦ બાંધકામ કામદારોની ભરતી માટે જાહેરાતો બહાર પાડી છે, કારણ કે યુદ્ધને કારણે ત્યાં કામદારોની ભારે અછત છે. પ્રારંભિક તબક્કામાં, ઇઝરાયેલ સત્તાવાળાઓની દેખરેખ હેઠળ ૫,૦૦૦ કામદારોની ભરતી કરવામાં આવી રહી છે. ઇઝરાયેલ જવા ઇચ્છતા કેટલાક કામદારોએ કહ્યું કે યુદ્ધનાં જોખમો કરતાં, તેઓએ ઈઝરાયલ જેવા દેશમાં ચાર ગણું વેતન મેળવવાની સુવર્ણ તક જોઈ છે.

હરિયાણા અને ઉત્તર પ્રદેશ સરકારો દ્વારા કામદારોને ઇઝરાયેલ મોકલવાની કવાયત કેન્દ્ર સરકારના વ્યાપક પ્રોજેક્ટનો એક ભાગ છે. ભારત સરકાર આમાં પૂરેપૂરી સંકળાયેલી છે. ભારત સરકાર ઉત્પાદન અને બાંધકામ ક્ષેત્રે કામદારોને સપ્લાય કરવા માટે વિવિધ દેશો (ગલ્ફ દેશો સિવાયના) સાથે કરાર કરવાની યોજના ધરાવે છે. આ યોજના હેઠળ ભારતે ૪૦,૦૦૦ કામદારોના સપ્લાય માટે ઈઝરાયેલ સાથે કરાર પણ કર્યો છે. આ કામદારો મુખ્યત્વે પેલેસ્ટાઈનના પશ્ચિમ કાંઠા અને ગાઝાથી આવતા કામદારોની જગ્યા લેશે, જેમની વર્ક પરમિટ યુદ્ધની શરૂઆતથી રદ કરવામાં આવી છે. ગ્રીસે પણ ભારતને ૧૦,૦૦૦ મોસમી કામદારોને ખેતરોમાં કામ કરવા મોકલવા વિનંતી કરી છે. ઇટાલી પણ નગરપાલિકાઓમાં કામ કરવા માટે કામદારોની શોધમાં છે. અને ભારત તરફ આશાભરી મીટ માંડે છે.

સરકાર આ સ્કીમ માટે પોતાની પીઠ પર થપથપાવી રહી છે, પરંતુ આ કોઈ નવો વિચાર નથી. ઈ. સ. ૨૦૦૭માં, ઓવરસીઝ ઈન્ડિયન અફેર્સ મંત્રાલયે (MOIA) કુશળ અને અર્ધ-કુશળ કામદારોને કામ માટે અખાતી અને અન્ય દેશોમાં જવા માટે મદદ કરવા માટે નીતિઓ ઘડી હતી. આ નીતિ હેઠળ, તે સમયે સરકારે યુરોપ, દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયા અને ઉત્તર અમેરિકામાં ભારતીય વ્યાવસાયિકોની અવરજવરની પ્રક્રિયાને સરળ બનાવવા માટે દ્વિપક્ષીય કરાર કરવાની યોજના તૈયાર કરી હતી. અગાઉની યુપીએ સરકારમાં MOIA એક અલગ મંત્રાલય હતું, જે ઈ. સ. ૨૦૧૪માં નવી સરકાર સત્તામાં આવ્યા પછી વિદેશ મંત્રાલય સાથે મર્જ કરવામાં આવ્યું હતું. આ મંત્રાલયનો ઉદ્દેશ્ય વિદેશના વિધવિધ દેશોમાં ગેરકાયદે સ્થળાંતરને રોકવા અને ભારતીય સ્થળાંતરિત કામદારોની સુરક્ષા અને સહાયતા સુનિશ્ચિત કરવાનો હતો. એ અલગ વાત છે કે આ યોજના ફળીભૂત થઈ નથી.

આ સંદર્ભમાં, વર્તમાન સરકારની યોજનાની ખૂબ પ્રશંસા કરવામાં આવી રહી છે, કારણ કે આ દ્વારા, ભારતીયોને ન માત્ર નિશ્ચિત આવકની ખાતરી આપવામાં આવે છે, પરંતુ તેમના માટે આજીવિકાની વધુ સારી તકો પણ ઉપલબ્ધ છે. આને એક વ્યવહારુ પગલું માનવામાં આવી રહ્યું છે, કારણ કે ભારતીય અર્થતંત્રમાં હાલમાં ઉભરતા કર્મચારીઓને મોટા પાયે વિદેશમાં મળતા પગારની સમાન વેતન ચૂકવવાની ક્ષમતાનો અભાવ છે. એ શક્ય પણ નથી. સૌથી મોટો મુદ્દો નૈતિકતાનો છે. અન્ય દેશોમાં બ્લ્યૂ કોલર કામદારો સાથે કેટલું ખરાબ વર્તન કરવામાં આવે છે તે હવે કોઈ રહસ્ય રહ્યું નથી. સહુ જાણે છે. જ્યારે કતારને ફૂટબોલ વર્લ્ડ કપના હોસ્ટિંગ અધિકારો મળ્યા ત્યારે પશ્ચિમી મીડિયા દ્વારા આ મુદ્દો ભારે ઉત્સાહ સાથે ઉઠાવવામાં આવ્યો હતો.

મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, જ્યાં કામદારોને વધુ વેતન આપવામાં આવે છે, ત્યાં માનવ અધિકારોના ઉલ્લંઘનના વધુ કિસ્સાઓ જોવા મળે છે. ઈ. સ. ૨૦૧૬માં તત્કાલીન વિદેશ મંત્રી સુષ્મા સ્વરાજે જેદ્દાહ કન્સ્ટ્રક્શન કંપની દ્વારા નોકરીમાંથી છૂટા કરાયેલા ભૂખ્યા અને તરસ્યા કામદારોની મદદ કરીને ઘણી હેડલાઈન્સ બનાવી હતી. ભયાવહ બેરોજગારો, ઓછા વેતન અને ગંભીર શોષણનો ભોગ બનેલા, જેઓ આવી નોકરીઓ મેળવવા માટે દલાલોને લાખો રૂપિયા ચૂકવે છે, તેઓ સારી રીતે સમજે છે કે વિદેશમાં તેમની સાથે કેવું વર્તન કરવામાં આવશે.

વિદેશમાં કામદારોના પુરવઠા માટે કેન્દ્ર સરકારની નવીનતમ યોજના ઘણા પ્રશ્નો ઊભા કરે છે. શું સરકારે એવી પ્રક્રિયાનો ભાગ બનવું જોઈએ કે જેના પર તેનું કોઈ નિયંત્રણ નથી અથવા ફક્ત સરકાર કહેવા ખાતર માત્ર બહારથી આંશિક રીતે પણ હસ્તક્ષેપ કરી શકે છે? આ મુદ્દો ખાસ કરીને ઈઝરાયેલના પરિપ્રેક્ષ્યમાં વધુ સંવેદનશીલ બને છે, જ્યાં યુદ્ધ ફેલાઈ રહ્યું છે અને તેનું પરિણામ શું આવશે તે હજુ કહી શકાય તેમ નથી. અન્ય દેશો સાથે કરાર કરતી વખતે, શું સરકાર પણ એવાં પગલાં લઈ રહી છે કે જેથી ત્યાંના કામદારોની સ્થિતિ નિયમિત રીતે જાણી શકાય? શું સરકાર સંબંધિત દેશમાં તેના કામદારો માટે કામ કરવાની પોતાની શરતો લાગુ કરવાની તાકાત ધરાવે છે? આખરે, મોટો પ્રશ્ન એ છે કે શું બે દેશો વચ્ચેના આવા શ્રમ કરારો રોજગારનો કાયમી ઉકેલ આપી શકે છે, જે ભારતમાં મોટો મુદ્દો છે?

જો આવા કરારો દ્વારા રોજગારીનો પ્રશ્ન ઉકેલાશે તેવી બાંહેધરી આપતા નથી, તો ભારત સરકાર વૈશ્વિક નોકરીની ભરતી માટે કોન્ટ્રાક્ટર બનવાનું જોખમ શા માટે નિભાવી રહી છે? જે દેશ વૈશ્વિક સ્તરે પોતાના માટે મોટી ભૂમિકા મેળવવા ઈચ્છે છે તેના માટે આ કોઈ અપેક્ષિત પરિસ્થિતિ નથી. વિદેશ મંત્રાલયે તેની વેબસાઈટ પર રજિસ્ટર્ડ રિક્રૂટમેન્ટ એજન્ટ્સની નવીનતમ યાદી બહાર પાડી છે. તેમજ અનરજિસ્ટર્ડ બ્રોકરોને લાંચ આપવા બદલ ગંભીર પરિણામોની ચેતવણી આપવામાં આવી છે. વિદેશમાં સારી કારકિર્દીનું સ્વપ્ન જોનારા દલાલોની જાળમાંથી લોકોને બચાવવાની દિશામાં આ એક સારી પહેલ કહી શકાય, પરંતુ સરકાર ખુદ જેમાં મધ્યસ્થી કરીને કામદારોને વિદેશ મોકલે છે તેમાં પાછળથી કેટલું ધ્યાન આપી શકે છે એ તપાસનો વિષય છે.