સળગતી સરહદો, વકરતાં યુદ્ધો અને છલકાતાં નાણાં

- અલ્પવિરામ

- યુદ્ધો અને સંઘર્ષોએ શસ્ત્ર ઉત્પાદકોને કેવી રીતે સમૃદ્ધ બનાવ્યા?

યુદ્ધ એ તો ધંધો છે - આવું અંતિમવાદી વિધાન કહી દેવાથી આખરી સત્ય ઉચ્ચારવાનો માત્ર સંતોષ લઇ શકાય છે, પણ એ સત્ય સમજાતું હોતું નથી. તેના માટે જરા ઊંડું ઉતરવું પડે. યુદ્ધ એ વ્યવસાય છે એ વાત ખરી છે પણ સાંપ્રત સમયમાં એ વ્યવસાય કેવો ચાલે છે? વર્ષ ૨૦૨૪ યુદ્ધના વ્યવસાયમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ સાલ તરીકે યાદ કરવામાં આવશે. સ્ટોકહોમ ઇન્ટરનેશનલ પીસ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટયૂટ (SIPRI)ના તાજેતરના અહેવાલ મુજબ, વિશ્વભરમાં સંરક્ષણ ઉત્પાદકોએ લશ્કરી વેચાણમાંથી ૬૭૯ બિલિયન ડોલરની કમાણી કરી, જે એક વિક્રમ છે.  આ આંકડો ફક્ત યુક્રેન અને ગાઝા વિસ્તારના સંઘર્ષો જ નહીં, પરંતુ યુરોપ, પશ્ચિમ એશિયા અને અન્ય ઘણા પ્રદેશોમાં ફેલાતી વધતી જતી અસુરક્ષા અને અશાંતિને પણ પ્રતિબિંબિત કરે છે. દારૂગોળો, વિમાન, ડ્રોન, મિસાઇલો અને સશસ્ત્ર વાહનો - આધુનિક યુદ્ધમાં વપરાતું દરેક હથિયાર - વધતા જતા વૈશ્વિક બજારનો ભાગ બની ગયુ છે.

છેલ્લાં દસ વર્ષોમાં ડિફેન્સ સૌથી ઝડપથી વિકસતા ઉદ્યોગોમાંનો એક બની ગયો છે. ડીફેન્સ સેક્ટર ચુપચાપ આગળ વધતું હોય છે. તેના આઈપીઓ બહાર પડતા નથી, તે હજુ સુધી એક સારી વાત છે. ૨૦૧૫ અને ૨૦૨૪ની વચ્ચે, ટોચની શસ્ત્ર ઉત્પાદક કંપનીઓની આવકમાં ૨૬ ટકાનો વધારો થયો છે. ચાલતાં રહેતાં યુદ્ધોને કારણે આવાં શસ્ત્રોની માંગ સતત રહે છે, પરંતુ આ વખતે માંગ અને પુરવઠાના ચક્રમાં અમુક વિક્ષેપો આવ્યા છે. લેબર ફોર્સની અછત છે, કાચા માલની પુરવઠા શૃંખલા અનિયમિત રહે છે અને બીજી આવશ્યક ચીજવસ્તુઓનો અભાવ છે માટે કંપનીઓ ઓર્ડર પૂરા કરી શકતી નથી. નફો અપ્રતિમ છે પણ વિલંબ નવી સમસ્યા છે.

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ વિશ્વનું સૌથી મોટું લશ્કરી ઉત્પાદન કેન્દ્ર છે. વિશ્વના ટોચના ૧૦૦ ઉત્પાદકોમાં ૩૯ અમેરિકન કંપનીઓનો મોટો હિસ્સો છે, જેમણે ગયા વર્ષે મળીને ૩૩૪ બિલિયનનું ડોલરના શસ્ત્રોનું ઉત્પાદન કર્યું હતું - જે વૈશ્વિક વેચાણનો લગભગ અડધો ભાગ છે. આવું જબરું વર્ચસ્વ હોવા છતાં, અમેરિકન કંપનીઓ પોતાનું સ્થાન જાળવી રાખવા માટે સંઘર્ષ કરી રહી છે. F-૩૫ ફાઇટર જેટ અને નવી પેઢીની યુએસ સબમરીનના ઉત્પાદન જેવા મુખ્ય પ્રોજેક્ટો બજેટમાં વધારા અને ઉત્પાદનમાં વિલંબને કારણે પ્રભાવિત થયા છે. તેમ છતાં, માંગ વધી રહી છે, ખાસ કરીને યુરોપિયન દેશોમાંથી એ માંગ આવી રહી છે, કારણ કે તેમાંથી અમુક દેશોએ યુક્રેન ખાતે શિપમેન્ટ મોકલવાના રહે છે. અમેરિકન કંપનીઓ સ્ટીલ્થ એરક્રાફ્ટ, લાંબા અંતરની મિસાઇલો અને લેટેસ્ટ સર્વેલન્સ પ્રણાલીઓ બનાવવામાં વિશ્વમાં અગ્રણી છે.

યુરોપ પણ ઝડપથી લશ્કરીકરણના સમયમાં પ્રવેશવા ચાહે છે. રશિયાને બાદ કરતાં, ૨૬ યુરોપિયન કંપનીઓએ ૨૦૨૪માં સામૂહિક રીતે ૧૫૧ બિલિયન ડોલરની કમાણી કરી. યુક્રેન પર રશિયાના આક્રમણથી યુરોપ ખંડની સુરક્ષા વિચારસરણી સંપૂર્ણપણે બદલાઈ ગઈ છે. ઘણી સરકારો જે એક સમયે શાંતિનું સમર્થન કરતી હતી તેઓ હવે સંરક્ષણ ખર્ચ વધારવા માટે ઝઝૂમી રહી છે. જર્મનીની લાંબા સમયથી તેની સેનામાં ઓછા રોકાણ માટે ટીકા થઈ રહી હતી. હવે તે દેશની તેની સંરક્ષણ કંપનીઓએ ૩૬ ટકા જેટલું પ્રોડક્શન વધાર્યું. જોકે, સૌથી મોટા ફેરફારો મધ્ય અને પૂર્વી યુરોપમાંથી આવ્યા છે. ચેક રિપબ્લિકમાં, ચેકોસ્લોવાક ગ્રુપની આવકમાં ૧૯૩ ટકાનો આશ્ચર્યજનક વધારો થયો છે, કારણ કે તે કિવના આટલરી દારૂગોળાના સૌથી મોટા સપ્લાયર્સમાંનું એક બન્યું છે. યુક્રેનના પોતાના રાજ્ય-માલિકીના સંરક્ષણ ઉત્પાદકે ૪૧ ટકાનો વધારો કર્યો છે - આ આંકડાઓ સમજાવે છે યુદ્ધ જિંદગીઓ હણી લે છે તો સાથે અર્થતંત્રને બદલી નાખે છે.

છતાં યુરોપની શસ્ત્રોની તેજી એક મુખ્ય માળખાકીય પડકારનો સામનો કરે છે અને તે છે સામગ્રી એટલે કે કાચો માલ. ૨૦૨૨ પહેલાં, એરબસ અને સફ્રાન જેવી મોટી યુરોપિયન એરોસ્પેસ કંપનીઓ રશિયાથી આયાત કરાયેલ ટાઇટેનિયમ પર ખૂબ આધાર રાખતી હતી. હવે, તે પુરવઠો બંધ થતાં, કંપનીઓ ઊંચા ભાવે તેમના સ્રોતોનું વૈવિધ્યીકરણ કરવા માટે ઝઝૂમી રહી છે. ચોક્કસ ખનિજો પર ચીનના નિકાસ નિયંત્રણોએ સ્થિતિ વધુ મુશ્કેલ બનાવી દીધી છે, ખાસ કરીને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ-હેવી સાધનો માટે. આને કારણે, ઉત્પાદન લાઇનો દબાણ હેઠળ છે, ડિલિવરીની સમયમર્યાદા લાંબી છે અને સરકારો સ્ટોક ખતમ થાય તે પહેલાં ખરીદીને ઝડપી બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે.

દરમિયાન, રશિયાએ લગભગ તેના સમગ્ર અર્થતંત્રને યુદ્ધ અર્થતંત્રમાં પરિવર્તિત કરી દીધું છે. SIPRI  દ્વારા ક્રમાંકિત તેની બે સૌથી મોટી કંપનીઓએ ગયા વર્ષ કરતાં ૨૩ ટકા વધુ કમાણી કરી હતી, પરંતુ આ વૃદ્ધિ લગભગ સંપૂર્ણપણે સ્થાનિક માંગ દ્વારા પ્રેરિત હતી. મોસ્કોએ આર્ટિલરી શેલ, ટેન્ક અને એરક્રાફ્ટ ઘટકોના ઉત્પાદનમાં નોંધપાત્ર વધારો કર્યો છે. સૌથી આકર્ષક ઉદાહરણ ૧૫૨-mm આર્ટિલરી શેલ આઉટપુટમાં વધારો છે - ૨૦૨૨માં ૨,૫૦,૦૦૦ રાઉન્ડથી ૨૦૨૪માં ૧.૩ મિલિયન રાઉન્ડ સુધી ઉત્પાદન પહોંચ્યું. પ્રતિબંધોથી રશિયાના સંરક્ષણ ઉદ્યોગને નબળો પડવાની અપેક્ષા હતી, પરંતુ અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે આ ક્ષેત્રે તો નોંધપાત્ર પ્રગતિ દર્શાવી છે. જોકે, આ લશ્કરીકરણના લાંબા ગાળાના ખર્ચ અનિશ્ચિત છે. એકવાર કોઈ દેશ યુદ્ધ માટે તેના ઉદ્યોગનું પુનર્ગઠન કરે છે, તો શાંતિકાળના અર્થતંત્રમાં પાછા ફરવું ખૂબ મુશ્કેલ છે.

ચીન એકમાત્ર મુખ્ય ક્ષેત્ર છે જ્યાં ગયા વર્ષે શસ્ત્રોની આવકમાં ઘટાડો થયો હતો. SIPRI  યાદીમાં આઠ ચીની કંપનીઓમાં ૧૦% ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો. આ ઘટાડો માંગમાં ઘટાડો થવાને કારણે નથી, પરંતુ ભ્રષ્ટાચારના આરોપો અને સ્થગિત થયેલી ખરીદ-પ્રક્રિયાઓને કારણે છે. ચીનની ઘણી મોટી સંરક્ષણ કંપનીઓ હજુ પણ તપાસ હેઠળ છે, જે નિર્ણય લેવામાં અને ડિલિવરીમાં વિલંબ કરી રહી છે. તેનાથી વિપરીત, જાપાન અને દક્ષિણ કોરિયાને યુરોપ દ્વારા વૈકલ્પિક સપ્લાયર્સ, ખાસ કરીને આર્ટિલરી અને મિસાઇલ સિસ્ટમ્સ માટે શોધનો ફાયદો થયો છે. ખાસ કરીને દક્ષિણ કોરિયા, ઝડપી ડિલિવરી ઇચ્છતા દેશો માટે એક સુલભ વિકલ્પ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે.

પશ્ચિમ એશિયાએ વૈશ્વિક શસ્ત્ર બજારમાં તેની હાજરી વધારી છે, જેમાં SIPRI  યાદીમાં નવ કંપનીઓ છે. એકલા ઇઝરાયેલી કંપનીઓએ ૧૬.૨ બિલિયન ડોલરનું યોગદાન આપ્યું છે, જે ૧૬%નો વધારો છે, જે હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓ, ડ્રોન અને લેટેસ્ટ શસ્ત્રોની વૈશ્વિક માંગને કારણે છે. તુર્કીએ પણ તેના લશ્કરી ઉદ્યોગનો વિસ્તાર કરવાનું ચાલુ રાખ્યું, જોકે યુક્રેનમાં તેની ડ્રોન નિકાસ પાછલા વર્ષોની તુલનામાં ધીમી પડી ગઈ છે.

બધા પ્રદેશોમાં, સમાન પેટર્નનું પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે:  પુરવઠા શૃંખલાઓ શસ્ત્રોની માંગને પહોંચી વળવા માટે સંઘર્ષ કરી રહી છે. ટાઇટેનિયમની અછત, ધાતુના ઊંચા ભાવ, કુશળ કામદારોનો અભાવ અને નવા ખનિજ સ્રોતોની શોધે ઉત્પાદન ધીમું કરી દીધું છે. થેલ્સ અને રાઈનમેટલ જેવી કંપનીઓએ ચેતવણી આપી છે કે ખર્ચ વધતો રહેશે. વધતા નફા છતાં આ ઉદ્યોગ શીખી રહ્યો છે કે યુદ્ધમાંથી પૈસા કમાવવા સરળ છે - પરંતુ યુદ્ધ માટે ઝડપથી શોનું ઉત્પાદન કરવું સરળ નથી.

SIPRI  રિપોર્ટમાં દર્શાવેલા આંકડા ફક્ત આંકડાઓ નથી. તે એવી દુનિયાની ઝલક આપે છે જ્યાં યુદ્ધનો સંઘર્ષ અર્થતંત્રોને બદલી રહ્યો છે, ટેકનોલોજીને ફરીથી આકાર આપી રહ્યો છે અને રાષ્ટ્રીય જરૂરિયાતોને ફરીથી લખી રહ્યો છે. જ્યારે યુદ્ધો લાંબા સમય સુધી ચાલે છે અને શાંતિ અગમ્ય લાગે છે ત્યારે સંરક્ષણ કંપનીઓ ખીલી ઉઠે છે. તેથી ૨૦૨૪ ની વૈશ્વિક શસ્ત્રોની તેજી ફક્ત આર્થિક વાર્તા નથી. આ સક્સેસ સ્ટોરી યાદ અપાવે છે કે બંદુકની વેચાતી દરેક ગોળી કોઈના ડરથી શરૂ થાય છે અને કોઈનો જીવ લઈને તે મેદાનમાં ભળે છે.