સ્વતંત્રતા પરની તરાપ .

ગઈ લોકસભાની ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસના નવેસરના અભ્યુદય પછી  કેન્દ્રની એનડીએ સરકારે પોતાના અનેક જૂના એજન્ડા પડતા મૂક્યા છે અથવા એ તરફ ઉદાસીન અભિગમ દાખવ્યો છે. પાછલા દસ વરસની મોદી સરકારે પોતાના મનની વાત કહેવા માટે રેડિયોનો ઉપયોગ કર્યો પણ પ્રસાર ભારતીનું બજેટ દરિદ્ર માધ્યમ જેવું કરી નાંખ્યુ. ભાજપ માને છે કે આકાશવાણી અને દૂરદર્શન પર નાગરિકોનો અવાજ બહુ ન હોવો જોઈએ. એટલે નવા કાર્યક્રમો માટેના અનુદાન કાપીને નિયામકોને જુના પ્રોગ્રામ વગાડવાની સૂચનાઓ આપી. કલાકારો અને નિર્માતાઓની ભરતી પણ બંધ જ કરી દીધી. અરે લોકસાહિત્યનું રેકોર્ડિંગ પણ અટકાવી દીધું. દેશભરના આકાશવાણી કેન્દ્રોની કેન્ટિનોમાં કલા, સાહિત્ય અને સંગીતના નિષ્ણાતોનો જે મેળો નિત્ય ભરાતો ત્યાં હવે કાગડા ઉડે છે. માત્ર શ્રાદ્ધ પક્ષમાં નહિ, બારેય માસ.

એ રીતે અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્ય પર પણ એનડીએ સરકારે ચાલાકી પૂર્વની તરાપ મારી હતી. એથી એવા પ્રશ્નો ઊભા થયા કે કોઈ પણ માહિતીને ગેરમાર્ગે દોરનારી કે નકલી જાહેર કરવાની સિસ્ટમમાં સરકાર વિરુદ્ધ કરવામાં આવેલી ટિપ્પણીઓની જ તપાસ થશે કે પછી તેનો વ્યાપ વિસ્તારવામાં આવશે? કેન્દ્ર સરકારે લગભગ છ મહિના પહેલા 'ફેક્ટ ચેક યુનિટ'ની રચના અંગે નોટિફિકેશન બહાર પાડયું ત્યારથી વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. પરંતુ આ અંગે ઉભા થયેલા મતભેદો અને પ્રશ્નો છતાં સરકાર કદાચ આ દિશામાં ધીમી ગતિએ આગળ વધી રહી હતી. હવે આ મુદ્દે બોમ્બે હાઈકોર્ટના નિર્ણય બાદ સરકાર માટે પોતાનું સ્ટેન્ડ નિર્વિવાદ તરીકે રજૂ કરવું મુશ્કેલ બનશે. બોમ્બે હાઈકોર્ટે ઈન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી એમેન્ડમેન્ટ એક્ટ, ૨૦૨૩ને ગેરબંધારણીય અને ભારતીય બંધારણની કલમ ૧૪, ૧૯ અને ૨૧નું ઉલ્લંઘન ગણાવતા તે સુધારાને ફગાવી દીધો છે.

નોંધનીય છે કે ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી (IT) નિયમોમાં કરાયેલા સુધારા દ્વારા, કેન્દ્ર સરકારને સોશિયલ મીડિયા પર તેની કામગીરી વિશે 'બનાવટી અને ગેરમાર્ગે દોરનારી' માહિતીને ઓળખવા અને નકારી કાઢવા અથવા જાહેર કરવાના હેતુસર એક ફેક્ટ ચેકિંગ યુનિટ બનાવવાની સત્તા આપવામાં આવી છે. આ માટે એક પ્લેટફોર્મને મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. આ યુનિટને કેન્દ્ર સરકાર અને તેની એજન્સીઓ વિશે સોશિયલ મીડિયા પર આપવામાં આવેલી માહિતીને ફ્લેગ કરવાની સત્તા પણ આપવામાં આવી હતી. આ અંતર્ગત જો આ યુનિટ ફેસબુક, ઈન્સ્ટાગ્રામ, યુટયુબ અને એક્સ જેવા સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ પર કોઈપણ માહિતીને ખોટી જાહેર કરે છે, તો તે કંપનીઓ કાયદેસર રીતે તે માહિતી અથવા ટિપ્પણીને દૂર કરવા અથવા તેમના પ્લેટફોર્મ પરથી તેના પર અસ્વીકરણ ઉમેરવા માટે બંધાયેલા રહેશે.

પ્રથમ દ્રષ્ટિએ, આ કવાયત ખોટી માહિતીને સુધારવા અથવા કાબૂમાં લેવાનો પ્રયાસ હોય તેવું લાગે છે, પરંતુ તે ક્યાં સુધી આગળ વધીને સમાપ્ત થશે તે નક્કી કરવું મુશ્કેલ છે. જો ક્યારેય આવા નિયમો લાગુ કરવામાં આવે છે, તો તેની શું ગેરંટી છે કે જે માહિતીને સરકારનું ફેક્ટ ચેકિંગ યુનિટ બનાવટી, ગેરમાર્ગે દોરનારી અથવા ખોટી જાહેર કરશે અને તે કોઈપણ હકીકતનું મનસ્વી અર્થઘટન નહીં હોય અને કોઈ ચોક્કસ ટિપ્પણી અથવા માહિતી પસંદ કરવામાં નહિ આવે એ ધ્યાન કોણ રાખશે? કે પછી સરકારની ઇમેજ નહીં સચવાય? જો અમુક સંજોગોમાં આવું થાય, તો શું તે વ્યક્તિના અભિવ્યક્તિના બંધારણીય અધિકારને અવરોધે નહીં? આ આશંકાઓને ધ્યાનમાં રાખીને, બોમ્બે હાઈકોર્ટે કહ્યું કે આ નિયમો બંધારણીય જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન કરે છે.

જો કે, આ વર્ષની શરૂઆતમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે આ યુનિટની રચના અંગે કેન્દ્ર સરકારની સૂચના પર રોક લગાવી દીધી હતી કારણ કે તેની સુનાવણી બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં ચાલી રહી હતી. ત્યારે સર્વોચ્ચ અદાલતે કહ્યું હતું કે અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા એ મૂળભૂત અધિકાર છે અને બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં તેના પરના નિયમની અસરનું વિશ્લેષણ કરવું જરૂરી છે. હવે બોમ્બે હાઈકોર્ટે એક રીતે સ્થિતિ સ્પષ્ટ કરી છે. સવાલ એ છે કે જો ફેક્ટ ચેકિંગના નામે કોઈ અન્ય પક્ષ દ્વારા કરવામાં આવેલ વિશ્લેષણ અથવા માહિતીને કોઈપણ સરકારી એજન્સી દ્વારા જ ખોરવી નાખવામાં આવશે, કોઈની ટિપ્પણી દૂર કરવામાં આવશે, જો આવું થશે તો, તેનું સોશિયલ મીડિયા પર એકાઉન્ટ બંધ કરવામાં આવશે. તો પછી આવી સ્થિતિમાં અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા માટે કયું સ્થાન બાકી રહેશે? એ ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે કે ભારતની લોકશાહી પરંપરામાં મતભેદ અને મતભેદ માટે મજબૂત જગ્યા રહી છે અને તેનાથી દેશની લોકશાહી મજબૂત થઈ છે.